หนึ่งคนกับตัวตนย่อย

หนึ่งคนกับตัวตนย่อย

ในตัวของเรามีตัวตนย่อยอยู่มากมายจนเป็นครอบครัว ตัวตนย่อยจะมีส่วนในการกำหนดความรู้สึกนึกคิด

เรื่อง : พระครูปลัดสุวัฒนโพธิคุณ (สมชาย ฐานวุฑฺโฒ)

จากรายการทันโลกทันธรรม ออกอากาศทางช่อง GBN

 

 

ที่มาและหลักการของ IFS หรือ internal family systems

 

          เวลาที่เราทำอะไรต่างๆมันเกิดจากตัวตนของเรา ตัวตนที่เรารับรู้ซึ่งส่วนใหญ่แล้วตัวตนที่เรารับรู้ ซึ่งทุกคนก็อยากเป็นคนดี ไม่อยากทำให้ตัวเองแลผู้อื่นเดือดร้อน ที่เรียกว่า จิตสำนึก (self) ส่วนคนที่มีปัญหาในการตัดสินใจทำอะไรบางอย่างซึ่งส่งผลกระทบทั้งต่อตนเองและผู้อื่น ความจริงแล้วมีตัวตนรองมาอีกอย่างหนึ่ง คือเรามีตัวตนหลักที่เรียกว่า self หรือจิตสำนึก ซึ่งมาจาก consciousness จากจิตที่ไร้สำนึกที่เรารู้ดี

 

ทุกคนมี self หรือ จิตสำนึกที่ดีเป็นพื้นฐานแล้วตัวตนย่อยทำให้ไม่ดีอย่างไร?

 

          เรามีตัวตนย่อย เรียกว่า sup personality สิ่งที่อยู่ในจิตใต้สำนึก ซึ่งตัวตนย่อย มีหน้าที่ปกป้อง ป้องกันไม่ให้เจ็บปวด ลำบากหรือทรมานจากประสบการณ์อันเลวร้ายต่างๆ จึงมีตัวตนย่อยซ่อนอยู่ จึงเป็นเรื่องของความสมดุลระหว่างตัวตนกับสิ่งที่ได้รับมา เพื่อรักษาตัวเราไว้ แนวทางการวิเคราะห์หรือศึกษาเรื่องตัวตน ไม่ใช่เพื่อกำจัดสิ่งที่ไม่ดีหรือตัวตนที่ไม่ดีออกไป เพราะเป็นบทบาทของการปกป้องความตั้งใจในทางบวก เมื่อมีความไม่คลิกเกิดขึ้น อาจมีตัวตนย่อยที่ส่งผลต่อพฤติกรรมที่ไม่ดี 

          การศึกษาเรื่องนี้จึงเป็นการดึงเอาตัวตนหลัก หรือดึง self ออกมา เพื่อสร้างความเชื่อมโยงกัน ไม่ใช่เพื่อกำจัดตัวตนใดตัวตนหนึ่งออกไป เพราะมันออกไปไม่ได้ เนื่องจากมีบทบาทอยู่กับตัวเรา แต่เพื่อสร้างความเชื่อมโยงแล้วทำให้เกิดความกลมกลืน ซึ่งการแสดงออกจะมี 2 บทบาท คือบทบาทแบบสร้างสรรค์และสมดุล กับอีกบทบาทคือบทบาทที่สุดโต่ง การศึกษาเรื่อง internal family systems หรือระบบภายในตัวเราเป็นการศึกษาเพื่อที่จะโฟกัสบทบาทที่สุดโต่ง ตัวตนย่อยที่ทำงานเยอะเกินไป แล้วทำให้เกิดความเสียหายโดยไม่รู้ตัว เพื่อให้เปลี่ยนกลับมาสู่ภาพของความสมดุล 

 

          คนคิดทฤษฎีนี้คือRichard Schwartz ในปี 1990 โดยกำหนดเป็นตัวตนย่อยหลักๆ ไว้ 3 ข้อที่ส่งผลกระทบต่อพฤติกรรมภายนอก ได้แก่

 

          1. Managers หรือนักจัดการ คอยจัดการเป็นบทบาทในเชิงป้องกัน จัดการจะได้จบเรื่อง

 

          2.ตัวตนที่เป็นความเจ็บปวดในอดีต เรียกว่า Exiles  หรือผู้ลี้ภัย ที่เป็นตัวตนถดถอย คือตัวตนที่ถอยออกจากตัวเรา เมื่อเกิดขึ้นมา จะเป็นตัวตนที่ทำให้ ไม่สบายใจ มีความเจ็บปวดในอดีต เป็นสิ่งที่ส่งผลต่อจิตสำนึกของเรา 

 

          เพราะฉะนั้นบทบาท คือ ตัวตนถดถอยจะเป็นตัวตนที่ถูกปกป้องส่วนโดยตัวตนที่เป็น Managers หรือเป็นผู้จัดการ 

 

          3.Firefighters หรือตัวตนสู้ สู้เพื่อที่ไม่ให้ตัวถอยโผล่ออกมา หมายถึงตัวที่เป็นความบาดเจ็บในอดีต เมื่อตัวอ่อนแอโผล่ออกมา เลยทำปฏิกิริยา เพื่อให้เหมือนเบี่ยงเบนความรู้สึกนึกคิดออกไป ซึ่งตัวตนสู้ จะออกมาในแนวก้าวร้าว ชอบทุบทำลายข้าวของ เสพยาเสพติด บางทีก็ใช้วิธีกินเพื่อชดเชยความรู้สึกแย่ๆ ในตัว พฤติกรรมอะไรก็ได้ที่ทำให้เขารู้สึกดี แต่ไม่ใช่ดีในระยะยาว

 

          พฤติกรรมที่เป็นแรงขับทั้งหลายไม่รู้ตัวว่า  Firefighters ทำงาน คือจะหนีจาก Exiles เพราะทำให้เจ็บปวดอยู่ข้างใน เป็นบาดแผลในวัยเด็ก ถ้าเกิดตัวเมไนเจอร์ทำงานก็จะปกป้องตัวเอง เข้าไปจัดการตัวนั้นกดลงไปเลย เมเนเจอร์จะผลัก Exlies ออกไป แต่ถ้าเป็น Firefighters  ทำงานก็จะมีแรงขับที่จะทำให้สำเร็จให้ได้ และคนพวกนี้มักจะประสบความสำเร็จ แต่ว่าจิตใจไม่นิ่งแล้วก็เครียดตลอดเวลา มักจะป่วย สุดท้ายชีวิตก็ลงเอยไม่ดี

 

เอา IFS มาใช้ในการดำเนินชีวิตอย่างไรให้มีความสุข?

 

          เมื่อเกิดอารมณ์ที่ไม่สบายใจขึ้น ตั้งแต่ในระดับของความรู้สึกไม่สบายใจ ความรู้สึกจมปรักอยู่กับเรื่องราวแห่งความล้มเหลว ความรู้สึกว่าตัวเองไม่มีคุณค่า สิ่งต่างๆเหล่านี้ตัวตนย่อยทำงาน ตัวถดถอยต่างๆ โผล่ขึ้นมาในจิตสำนึก เพราะฉะนั้นหากพยายามหาทางกำจัดสิ่งที่เป็นเสียงแทงใจซึ่งรบกวนตลอดเวลา บางทีจะไม่สำเร็จ วิธีที่ถูกต้อง คือแสวงหาตัวตนที่แท้จริงแล้วก็เชื่อมโยง ระหว่างตัวตนที่แท้จริง กับตัวตนย่อยต่างๆ แล้วสร้างสมดุลให้เกิดขึ้น ให้ตัวตนย่อยนั้นยุติบทบาทที่ไม่สร้างสรรค์ลง ก่อให้เกิดความกลมกลืน เรียกว่า Harmonious colors monation 

 

          ทางจิตวิทยาบำบัด คือการเยียวยาตัวเอง เพื่อเยียวยาทางจิตใจจิตใต้สำนึก ถ้าเป็นทางหลักพุทธศาสนา การศึกษาหลักธรรมให้เกิดความรู้จักตัวเอง รู้จักกิเลสในตัว รู้จักสิ่งผลักดันในตัวเรา รู้จักทุกข์ รู้จักเหตุแห่งการเกิดทุกข์ มีหนทางที่จะดับทุกข์ได้ แล้วก็เดินตามเส้นทางนั้น เช่น บทธัมมจักกัปปวัตตน คือหนทางที่ทำให้รู้ตัวเองเป็นการดึง self กลับมา แล้วการปฏิบัติสมาธิคือการทำให้จิตใจแข็งแกร่ง  self จะสตรอง แล้วก็จะปรองดองตัวตนย่อยทั้งหลายได้ เป็นการตกลงกัน ฉันเป็นหัวหน้า เธอเป็นลูกน้อง เธอเตือนฉันมา แล้วฉันจะตัดสินใจเองว่าจะเอาอย่างไร เขามีหน้าที่เตือนก็พอแต่อย่าให้มีบทบาทเหนือ self ของเราเท่านั้นเอง

ทันธรรม...โดย พระครูปลัดสุวัฒนโพธิคุณ

 

          นักจิตวิทยาทางตะวันตก พบว่าการบำบัดอาการทางด้านจิตเวช โดยมองว่า นอกจากตัวตนภายในแล้ว แต่ละคนยังมีตัวตนย่อยๆ อยู่ซึ่งแต่ละตัวตนย่อยนี้เล่นบทบาทต่างกันมีมากมาย แต่มีตัวตนหลัก 3 อย่าง คือ 

          1.เป็นตัวตนด้านการจัดการ คือในช่วงที่มีเหตุมีผล บริหารจัดการเรื่องราวต่างๆอย่างดี เป็นปกติของคนทั่วๆไปโดยเฉพาะผู้ใหญ่ 

 

          2.เป็นลักษณะหนี เวลาอะไรขึ้นมาเห็นว่าอันตรายก็จะหลบหนีก่อน 

 

          3.เป็นตัวตนทางด้านสู้ ปกป้องตัวเองด้วยการสู้ หนีไม่ได้จวนตัวแล้ว จนตรอกแล้ว 

 

          พบว่า 3 ตัวตนย่อย เป็นตัวตนย่อยหลัก และมีแบบผสมผสานอื่นอีกมากมาย มีการทดลองในคนไข้ โดยไล่ความรู้สึกจากตัวตนย่อยทีละอันว่าแต่ละเรื่องเกิดจากสาเหตุอะไร แล้วพบว่าสาเหตุของอาการป่วย เช่น คนไข้จิตเภทรายหนึ่ง พบว่า ต้นเหตุเกิดจากสมัยเด็กเคยเป็นต้นเหตุทำให้น้องชายถูกข่มขืนแล้วฆ่าตัวตาย เป็นปมความรู้สึกผิดฝังลึกในใจ แล้วเอาเรื่องอื่นมากลบเป็นความเครียดภายในจนสุดท้ายกลายเป็นจิตเภท เป็นต้น ทฤษฎีนี้เกิดขึ้นมาประมาณ 20 - 30 ปีแล้ว จึงไม่ใช่เรื่องแปลกอะไร

 

          ตามหลักพระพุทธศาสนา คือ ตัวเราคือตัวของเรา แต่ตัวตนย่อยคืออารมณ์ที่แสดงออกทำให้ร่างกายมีการตอบสนองต่อเรื่องราวที่มากระทบในหลายบทบาท หลายบุคลิกนั่นเอง เกิดจากอารมณ์ความรู้สึกที่แสดงออกมาทางร่างกาย จึงต้องมาดูการจัดการกับอารมณ์ว่าต้องทำอย่างไร พบว่าสิ่งที่ ควบคุมอารมณ์อีกชั้นหนึ่ง คือความคิด ใจของเราเป็นเจ้าเรือน เมื่อมีความคิด ทำให้เกิดอารมณ์ เรื่องเดียวกันคน 2 คนตอบสนองไม่เหมือนกัน เพราะแนวความคิดไม่เหมือนกัน ซึ่งเกิดจากประสบการณ์ที่สั่งสมมา ทำให้มีแนวโน้มตอบสนองต่อเรื่องที่มากระทบไม่เหมือนกัน พฤติกรรมการแสดงออกจึงต่างกัน 

 

          กระบวนการในการจัดการกับอารมณ์ หัวใจคือต้องบริหารจัดการใจให้ได้ ถัดมาคือบริหารจัดการความคิด ก็จะส่งผลถึงอารมณ์ และบุคลิกที่แสดงออกมาทั้งหมด ในคำสอนของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า กระบวนการจัดการกับใจและอารมณ์ คือ ต้องทำใจให้สงบ ทำใจให้นิ่ง พอใจนิ่งไม่กระเพื่อม ใจจะมีพลัง ใจจะสงบจะบริหารจัดการอารมณ์ได้อย่างมีเหตุมีผลมากขึ้น ไม่ถูกอารมณ์โกรธ อารมณ์เกลียด อารมณ์ความกลัวมาครอบงำ ซึ่งอารมณ์เหล่านี้จะคลายตัวลงและปลดปล่อยให้ปัญญาแสดงบทบาทได้มากขึ้น 

 

          คนทั่วไปความรู้สึกภายในกับสิ่งที่แสดงออกมาไม่สอดคล้องกันเพราะกลไกในการปกป้องกลัว แต่วางมาดว่าเชื่อมั่น เป็นต้น หรือความจริงอยากได้ทำเป็นเฉยๆ เป็นต้น เพื่อไม่ให้คนอื่นรู้ความจริง แต่ยิ่งปฏิบัติธรรมไปมากเท่าไหร่ ใจของเรา ความคิดของเรากับสิ่งที่แสดงออกจะยิ่งเริ่มใกล้กันมากขึ้น หากนิ่งมากขึ้นสงบมากขึ้นสมดุลมากขึ้นเป็นพระอรหันต์เมื่อไหร่ ตัวตนภายในกับสิ่งที่แสดงออกสอดคล้องจะตรงกัน ไม่มีการเสแสร้ง เพราะไม่มีกิเลสมาบดบังใจอีกต่อไป

 

          วิธีการแก้ปัญหาคนที่มีอาการทางจิต หรือมีพฤติกรรมบางอย่างที่ผิดเพี้ยนไปจากปกติพระพุทธเจ้าใช้วิธีการสะกิดให้ได้คิด บางคนไปปรับที่ใจไม่ได้ ยังไม่ปฏิบัติธรรม พระองค์รู้ว่าสิ่งที่ control อารมณ์คือความคิด พระองค์สะกิดความคิดก่อน แล้วส่งผลถึงอารมณ์ พฤติกรรมการแสดงออกเปลี่ยนหมดเลย 

 

          ปฏาจารา เคยเป็นลูกเศรษฐีใหญ่ พ่อหวงมากพอเป็นสาวเอาไปขังอยู่บนประสาทชั้น 7 ส่งข้าวส่งน้ำให้คนดูแล แต่พอเห็นหนุ่มคนหนึ่งเข้าก็หลงรัก แอบหนีไปด้วยกัน  จนกระทั่งท้องลูกคนแรก ซึ่งธรรมเนียมของอินเดียโบราณ เวลาหญิงมีท้องมีครรภ์จะคลอดบุตรมักจะไปคลอดที่บ้านเดิม แต่สามียังกลัวไม่กล้าไป คลอดคนแรกไปแล้ว จนกระทั่งท้องลูกที่สองก็รบเร้าจนสามีขัดไม่ได้ไปด้วยกัน ระหว่างทางฝนตกหนักสามีจะไปหากิ่งไม้ใบไม้มาช่วยมุงบังหลบฝนให้ ถูกงูเห่ากัดตาย ตัวเองก็อยู่คนเดียวสามีตายไปแล้ว เช้ามาก็ฝนซา คลอดพอดี ลูกเพิ่งคลอด อีกคนก็ 2 ขวบ สามีก็เพิ่งตายไปอุ้มลูกไป 

 

          ฝนตกหนักน้ำในแม่น้ำในอินเดียจะตื้น แต่กว้างแล้วไหลหลาก ตกทีก็ไหลหลาก พอลุยข้ามได้แต่มันเชี่ยวจะอุ้มลูกแล้วจูงไปด้วยทีเดียวพร้อมกันไม่ไหว จึงให้ลูก 2 ขวบ รออยู่ก่อน ตัวเองอุ้มลูกคนเล็กแล้วไปวางไว้ที่ฝั่งตรงข้าม ข้ามแม่น้ำได้ไปวางไว้ก่อน แล้วกลับมารับลูกคนที่ 2 มาถึงกลางแม่น้ำ มีนกบินมาเห็นเด็กตัวแดงๆ เห็นเป็นเนื้อจะโฉบเอาไปกิน ก็ตกใจรีบตบมือร้องส่งเสียงดัง จะไล่นกหนี นกก็ไม่หนี มันโฉบไปเลย ลูกเพิ่งคลอดโดนนกเอาไปกินแล้ว เหลียวมาอีกทาง ปรากฏว่าลูกชาย 2 ขวบ เห็นแม่ชูมือชูไม้ร้อง นึกว่าแม่เรียกเดินลงน้ำโดนน้ำพัดไป สามีก็ตายหมดที่พึ่งแล้ว จะกลับไปบ้าน พอไปถึงไม่มีบ้านตัวเองแล้ว มีแต่ควันลอยกรุ่นขึ้นมา ถามชาวบ้านบอก ฟ้าผ่า ไฟไหม้บ้านหมดแล้ว พ่อแม่ตายหมดแล้ว พ่อแม่ก็หมด ลูกก็หมด สามีก็หมด เรียกว่าเสียสติผ้าผ่อนหลุดลุ่ยวิ่งไปเป็นบ้าไป 

 

 

 

          ไปถึงเชตวัน คนก็โยนผ้าให้ห่มเพราะต่อหน้าพระพุทธเจ้าจะปล่อยให้เปลือยกายไม่ได้ พระพุทธเจ้าเห็นก็รู้ว่า ปฏาจารา มีบุญพอ พระองค์ก็เอ่ยพระสุรเสียงแต่เพียงว่า ดูก่อน ปฏาจารา น้องหญิง พอฟังสุรเสียงพระพุทธเจ้าแล้ว พระองค์เรียกด้วยความเมตตาว่าน้องหญิงเท่านั้นเอง รู้สึกมีที่พึ่งทางใจอารมณ์ที่ขาดสติเพราะไร้ที่พึ่ง ไร้ที่ยึดเหนี่ยว บุคคลอันเป็นที่รักหมดแล้ว รู้สึกว่าพระบรมศาสดาเป็นที่พึ่งได้ มีที่ยึดเหนี่ยวใจแล้ว กลับได้สติขึ้นมา อายแล้วสุดท้ายก็ได้บวช แล้วได้บรรลุธรรม เป็นพระอรหันต์เถรีรูปหนึ่งในพระพุทธศาสนา 

 

          พระองค์ใช้การสะกิดให้กระบวนการความคิดและอารมณ์เปลี่ยน พฤติกรรมการแสดงออกทุกอย่างเปลี่ยนหมดเลย เพราะฉะนั้นเราจะจัดการกับตัวตนย่อย ของเราอย่างไร อารมณ์ของเรา ความคิดของเราอย่างไร จะมีผลต่อพฤติกรรมการแสดงออกทั้งหมด 

 

 

รับชมคลิปวิดีโอ