การสนทนาเกี่ยวกับพระสัมมาสัมพุทธเจ้า : หน้า 48/68

น สกกา ภควา นิคสสตะ โอิ วา อิ วา อิ วา ตมมกายยน ปน โอ มหาราช สกกา ภควา นิคสสตะ ๆ มญโม ทิ มหาราช ภควา เทวีโต ฯ พระเจ้าตรัสถามว่า "พระสัมมาสัมพุทธเจ้ามีหรือ พระผู้เป็นเจ้า?" พระเจ้าก็ตอบว่า "ขอถวายพระพร มีอยู่." "พระผู้เป็นเจ้าสามารถจะขึ้นหรือลงหรือว่า พระสัมมาสัมพุทธเจ้ายู่ที่นี่หรือที่นี่." "พระผู้มีพระภาคก็บินพานแล้ว ด้วยอนุปาทเสสนิพพานธูล อาตมาภาพไม่สามารถที่จะขึ้นได้หรือที่นี่หรือที่นี่." "ขอพระผู้เป็นเจ้าองค์อุปโล ให้พาช้าง." "พระองค์จะทรงพระดำริเก็บขอความนั้นเป็นใจ เปลวแห่งกองไฟอันใหญ่ที่ลูกโพลงอยู่ดัับไปแล้ว พระองค์จะทรงสามารถจะขึ้นหรือลงที่นี่หรือที่นี่." "ไม่สามารถเลย เพราะว่าเปลวไฟนั้นดับแล้ว ถึงความไม่มีญัตติเสียแล้ว." "ขอ้นันฉันใด พระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จขึ้นบรริพพานแล้วด้วยอนุปาทเสสนิพพานธู คิ ใคร ๆ ไม่สามารถจะขึ้นได้ที่นี่หรือที่นี่ ดั่งนี้ ก็ว่าสามารถจะขึ้นได้ด้วย ธรรมนาย เพราะว่าพระธรรม พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้แล้ว." จากบันทสนทนาข้างต้นนี้พระายมลักถามพระนาถเสน่าว่าสมมาสมพุทธเจ้ายม อยู่หรือไม่? มั่วสังเกตบ้างในปรากฏคือ ๑. สังเกตว่าวาสิใช้คำกริยาว่า อดดิวี่ ซึ่งเป็น present tense หมายถึงอยู่(ในปัจจุบัน) แทนที่จะใช้ past tense ซึ่งจะบ่งบอกดี อีกว่าเดี๋ยวนี้ พระนาถเสน Educ ตัวว่าสมมาสมพุทธเจ้ายู่ แต่ไม่สามารถจะได้วู่ที่ไหน เพราะพระองค์ได้บรรพพานด้วยอนุปาทเสสนิพพานไปแล้ว เหมือนไฟดับแล้วก็ไม่สามารถจะได้ว่าไฟที่เคยลุกโชนอยู่หายไปอยู่ที่ใด แต่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าสามารถจะขึ้นได้ด้วยธรรมภาย เพราะว่าพระธรรมเป็นสิ่งที่พระองค์ได้แสดงไว้แล้ว การถามคำถามนี้มีเป้าประสงค์ที่ชัดเจนว่าเป็นการอธิบายการมีอยู่ของพระพุทธเจ้าในเวลาหลังจากที่พระองค์บรรพพานไปแล้ว ๒. ปัญหาข้ออื่นปรากฏอยู่ในบัญญัติภาษาจีนด้วย แม้ว่าข้อความส่วนใหญจะตรงกัน แต่ว่าที่เนื้อหาเกี่ยวข้องกับธรรมยานกลับไม่ปรากฏในฉบับแปลภาษาจีน ข้อสันนิษฐานนี้เป็น ไปได้ ๒ ข้อ คือ ประการแรก ข้อความที่เกี่ยวข้องกับธรรมยานอาจมีปรากฏตั้งแต่นฉบับ สมัยโบราณ แต่พระภิกษุแปลเป็นภาษาจีนตัดข้อความบางส่วนออกเพื่อให้กระชับขึ้น แต่ ภาษาบาลีงงข้อคำตามเดิมไว้ หรือประการที่ ๒ สันนิษฐานว่าต้นฉบับเดิมอาจจะไม่ ปรากฏคำว่าธรรมยานอยู่ อาจจะเนื่องด้วยนิโสธิสังคมสักทุกคน ผู้แต่งจึงไม่ได้ใส่ ข้อขยายลงไป แต่เมื่อเวลาผ่านไป เมื่อต้นฉบับถูกแปลเป็นภาษาบาลีและมีการแต่งเติมเพื่อ ขยายความให้ชัดเจน บรรณาธิการสายบัณฑจึงใส่ข้อความบูลุว่า พระสัมมาสัมพุทธเจ้าสามารถจะบรรพพานได้ด้วยพระธรรมภายแม้ว่าพระองค์บรรพพานไปแล้ว ทั้งนี้ความเข้าใจเรื่อง