สมาสและชนิดของสมาส : หน้า 3/119

สมาส แบบเรียนบาลีไวยากรณ์สมบูรณ์แบบ ๑ ชนิดของสมาส สมาสแบ่งเป็น ๖ ชนิด คือ 1. กัมมาวศาสตร์สมาส 2. ทุติยสมาส 3. ตัณปริสมาส 4. อัพยากวาสสมาส 5. ทวิสมาส 6. พุทธพีสมาส หวันสมาส ในแบบเรียนบาลีไวยากรณ์ของสมเด็จพระมหามนตรี กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เรียกว่า หวันทวาสสมาส แตกในคัมภีร์บาลีไวยากรณ์ชั้นสูง เช่นเดียวกัน ปรุปสิทธิ เรียกว่า หวันทวาสสมาส ข้ามเจ้าของ เรียกตามคัมภีร์บาลีไวยากรณ์ชั้นสูงเพราะท่านชำระเป็นอย่างดีแล้ว อันที่แบ่งเป็น ๓ ชนิด แบ่งกันตามความแตกต่างของลิศที่เป็นนลำลิที่นักศึกษาจะได้ทราบความหมาย ลักษณะ และหลักการของแต่ละสมาสต่อไป ๑. กัมมธารายสมาส กัมมธารายสมาส แปลว่า สมาสที่ทรงบททั้งสองให้มีความหมายเสมือนคำว่า "กรรม" คำว่า กรรม จะมีความหมายให้ ๒ อย่างคือ ๑. กิริยากระทำ ๒. ผลจากการกระทำ กรรมการกระทำก็เป็นคำเดียวกัน เมื่ออธิบายว่า มหาปุรโล่ ทำให้ทราบความหมายได้ ๒ อย่างที่สมอง คือ ๑. บุรุษ ๒. ผู้ใหญ่ มาหาปุรโล่ จึงหมายถึงความเป็นบุรุษและความเป็นผู้ใหญ่วรวมอยู่ในคนเดียวกัน (หรือว่าพันอันใดก็เถิดระนาบนั้น มิจำต้องครราม ๒ อย่าง คือ ความเป็นบุรุษและความเป็นผู้ใหญ่วอยู่ด้วยกัน) สมาสที่มีทั้ง ๒ เสมอในธีมธรรเนื้อความหมายถึงสิ่งเดียวกัน จึงเป็น กัมมธารายสมาส เช่น นี้คือ อุปโล่ ย่อสมาสเป็น นิรูปโล ซึ่งสมาสนี้ มีอรรถความว่า ว่าสีของหมิงเดือดร้อนและ ดอกบัวมีสีสั่น ยิ่งเรียกว่า อนุโธ จริโอ จ ยอสมาสเป็น อนุเวริโอ ทั้งอนุโโล และ วิโล มีความหมายคล้ายสิ่งเดียวกันกล่าวคือ หมายเอาบุรุษผู้มองอารักขาของ ทรงมีความมุ่งร้ายอยู่ในบุรุษนั้นก็เป็น วิหารซึ่ง หมายถึงความเป็นบุรุษความเป็นผู้ใหญ่รวมอยู่ในบุรุษนั้นก็เป็น ลักษณะ ที่สมาสอย่างนี้และเรียกว่า ก็สมารยสมาส หลักความว่ากัมมธารายสมาส ๑. เป็นสมาสที่มีอรรถเดียวกัน คือ หมายถึงสิ่งเดียวกัน ๒. เมื่อวิเคราะห์ทั้ง ๒ ต้องประกอบ วิภัติ และ จวะเดี่ยวกัน ส่วนลิงอาจเหมือนกันหรือ ต่างกันก็ได้ ตามชนิดของสมาสรายสมาส ๓. วิธีวิเคราะห์ บททั้ง ๒ ต้องประกอบจนจะ วิภัติ เสมอกัน มี ๓ ลักษณะประกอบ ลิงจะ จวนะ