ลักษณะของจิตในพระพุทธศาสนา : หน้า 20/117

การอธิบายถึงรายละเอียดลักษณะของ “ใจ” ผู้เชี่ยวชาญทางคัมภีร์พระพุทธศาสนา มักจะใช้คำว่า “จิต” อธิบายลักษณะของ “ใจ” เสมอ ดังเช่นคำอธิบายที่มีในพระไตรปิฎก ซึ่งได้กล่าวถึงจิตหรือใจนี้ว่า มีกิริยา อาการ ลักษณะ และ ที่อยู่ ดังต่อไปนี้ 1. ทรงคม (ทรังคะมัง) เที่ยวไปไกล 2. เอกจร (เอกะจะรัง) เที่ยวไปดวงเดียว 3. อสรีร์ (อะสะรีรัง) ไม่ใช่ร่างกาย 4. คูหาสย์ (คุหาสะยัง) มีถ้ำคือร่างกายเป็นที่อยู่อาศัย 1. ทรงคม หมายถึง เที่ยวไปไกล กล่าวคือจิตมีธรรมชาติคิดไปได้ไกล หมายถึงจิตยังคงอยู่ที่ ตัวเราแต่สามารถคิดไปหน่วงเหนี่ยวเอาอารมณ์ในที่ไกลๆ ได้ และการไปของจิตทุกดวงไม่จำเป็นต้องใช้ ยานพาหนะ เพียงแค่คิดจะไปก็สามารถไปได้ เหมือนสมมติว่าขณะนี้เรานั่งอยู่ที่นี่ แต่บางคนนั้นคิดไปไกล เช่น คิดไปถึงบ้าน ว่าเราจะทำสิ่งนั้นสิ่งนี้ หรือคิดไปถึงเพื่อน ว่าหน้าตาเป็นอย่างนั้นอย่างนี้ ได้พูดคุยกันต่างๆ นานา คิดไปถึงครอบครัว เป็นต้น 2. เอกจรํ หมายถึง เที่ยวไปดวงเดียว เป็นการบอกอาการของจิต และบ่งความหมายไว้สองอย่าง คือ คิดอารมณ์ได้ทีละอย่าง และคิดได้โดยลำพัง การคิดอารมณ์ได้ทีละอย่าง คือ จิตจะคิดอะไรก็คิดได้ทีละอย่าง จะคิดพร้อมกัน 2 อย่างไม่ได้ คำว่าพร้อมกัน คือ ในขณะเดียวกัน มีวิธีการทดลอง เช่น ลองถือดินสอหรือปากกาไว้ในมือข้างละแท่ง แล้วให้จิตสั่งให้ทั้งสองมือเขียนพร้อมกัน มือหนึ่งเขียนเลข 5 มือหนึ่งเขียนเลข 4 ให้พร้อมกันจริงๆ และ ให้เรียบร้อยด้วย จะพบว่าไม่สามารถทำได้ แม้ว่าจิตไม่สามารถคิดอารมณ์ในขณะเดียวกันได้ แต่ว่าจิตนี้คิดได้เร็วมาก ความคิดของจิตเร็ว กว่าร่างกายหรือเครื่องยนต์ทุกชนิดในโลก หรือแม้แต่ความเร็วของแสง บางทีจิตสั่งการเร็วเกินไป จน ร่างกายทำให้ไม่ทันก็มี เช่นคนกลัวจัดจนวิ่งไม่ออก ต้องอยู่กับที่ หรือโกรธมากจนพูดไม่ออก จิตคิดได้โดยลำพัง ซึ่งแตกต่างกับกาย เพราะการไปด้วยกาย ถ้าไปในที่เปลี่ยวยังต้องการเพื่อน แต่การไปด้วยจิตนั้นไม่จำเป็นต้องมีเพื่อนจิตจึงจะคิดได้ เพราะจิตคิดจะไปไหน ก็คิดไปดวงเดียว แม้คิดทั้ง วันจิตก็ไม่เคยเจอจิตของคนอื่น 3. อสรีร์ หมายถึง ไม่ใช่สรีระ ข้อนี้บอกลักษณะของจิตว่า ไม่ใช่ร่างกายของเรา กล่าวคือ จิต เป็นธรรมชาติที่มีจริง มีรูปร่าง มีลักษณะเป็นดวงใส ตั้งแต่โบราณจนถึงปัจจุบัน มีนักวิทยาศาสตร์ หรือ นักคิดพยายามคิดหาเครื่องมือจับจิต แต่ก็ไม่สามารถจะจับได้ เพราะจิตนั้นเป็นของละเอียดเกินกว่าที่ จะจับด้วยเครื่องมือเหล่านี้ ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท จิตตวรรค, มก. เล่ม 40 ข้อ 13 หน้า 387. บ ท ที่ 1 ส ม า ธิ คือ อะไร DOU 7