มโนวิญญาณธาตุ: ความเข้าใจเกี่ยวกับจิตและอารมณ์ : หน้า 153/265

6. มโนวิญญาณธาตุ เป็นนามธรรม มีหน้าที่รู้นึกคิดอารมณ์ต่าง ๆ องค์ธรรมได้แก่ จิต 76 หรือ 108 ดวง คือ โลภมูลจิต จิตอกุศลที่มีโลภะเป็นมูล 8 ดวง โทสมูลจิต จิตอกุศลที่มีโทสะเป็นมูล 2 ดวง โมหจิต จิตอกุศลที่มีโมหะเป็นมูล 2 ดวง อเหตุกจิต จิตที่ไม่ประกอบเหตุ พิจารณาอารมณ์ทางปัญจทวาร 3 ดวง พิจารณา ตัดสินอารมณ์ทางมโนทวาร 1 ดวง และจิตยิ้มของพระอรหันต์ 1 ดวง มหากุศลจิต จิตบุญ 8 ดวง มหาวิปากจิต มหากิริยาจิต จิตเป็นผลของบุญ 8 ดวง จิตกิริยาที่พระอรหันต์บำเพ็ญบุญกิริยาวัตถุ 8 ดวง รูปาวจรกุศลจิต จิตที่ได้รูปฌาน 5 ดวง รูปาวจรวิปากจิต จิตที่เป็นผลของรูปฌาน 5 ดวง รูปาวจรกิริยาจิต จิตที่ได้รูปฌานของพระอรหันต์ 5 ดวง อรูปาวจรกุศลจิต จิตที่ได้อรูปฌาน 4 ดวง อรูปาวจรวิปากจิต จิตที่เป็นผลของอรูปฌาน 4 ดวง อรูปาวจรกิริยาจิต จิตที่ได้อรูปฌานของพระอรหันต์ 4 ดวง โลกุตตรกุศลจิต จิตที่สำเร็จอริยมรรคทั้ง 4 รวมทั้งที่ได้ฌาน 5 เป็น 20 ดวง โลกุตตรวิปากจิต จิตที่สำเร็จอริยผลทั้ง 4 รวมทั้งที่ได้ฌาน 5 เป็น 20 ธรรมดาสัตว์ทั้งหลายที่เกิดอยู่ในโลกนี้ ย่อมมีการเห็น การได้ยิน การได้กลิ่น การรู้รส การสัมผัสถูกต้อง การคิดนึกอยู่ด้วยกันทั้งสิ้น ซึ่งกิจการต่าง ๆ เหล่านี้เกิดขึ้นได้ เพราะมีการ ประชุมร่วมกันระหว่างของ 3 อย่าง คือ ทวาร อารมณ์ วิญญาณ ทวาร โดยปกติแปลว่า ประตู ทาง ช่องตามร่างกาย แต่ในที่นี้หมายถึง ทางรับรู้อารมณ์ มี 6 ทาง คือ ทางตา หู จมูก ลิ้น - กาย และใจ อันเป็นอายตนะภายใน อารมณ์ หมายถึง เครื่องยึดหน่วงของจิตใจ สิ่งที่จิตยึดหน่วง สิ่งที่ถูกรู้หรือถูกรับรู้ได้แก่ อายตนะภายนอก 6 คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ และธรรมารมณ์ บ ท ที่ 7 ธาตุ 18 DOU 143