องค์แห่งปฏิจจสมุปบาท : หน้า 212/265

10.3 องค์แห่งปฏิจจสมุปบาท ปฏิจจสมุปบาท มีองค์ประกอบซึ่งเป็นหลักการสำคัญทั้งหมด 12 ข้อ แต่ละข้อมีประเด็น ควรศึกษาให้ทราบไว้เป็นเบื้องต้น ดังนี้ 1. อวิชชา คือ ความไม่รู้ ตรงข้ามกับวิชชา ความไม่รู้ในที่นี้คือ ความไม่รู้ในทุกข์ ความไม่รู้ในทุกขสมุทัย (เหตุเกิดแห่งทุกข์) ความไม่รู้ในทุกขนิโรธ (ความดับแห่งทุกข์) ความไม่รู้ ในทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา (ข้อปฏิบัติที่ให้ถึงความดับแห่งทุกข์) 2. สังขาร หมายถึง ความคิดปรุงแต่ง ความจงใจที่ประกอบด้วยเจตนาอันแสดงออกทาง กาย เรียกว่า กายสังขาร (สภาวะที่ปรุงแต่งกาย) แสดงออกทางวาจา เรียกว่า วจีสังขาร (สภาวะที่ ปรุงแต่งวาจา) แสดงออกทางใจ เรียกว่า จิตตสังขาร (สภาวะที่ปรุงแต่งใจ) ความคิดที่ปรุงแต่งเกิดขึ้นนี้อาจจะมีทั้งที่เป็นส่วนดี เป็นบุญ เรียกว่า ปุญญาภิสังขาร ส่วนที่ไม่ดี เป็นบาป เรียกว่า อปุญญาภิสังขาร ความคิดที่ปรุงแต่งจิตอันมั่นคงของผู้ที่ได้บรรลุ อรูปสมาบัติ เรียกว่า อาเนญชาภิสังขาร ซึ่งความคิดที่ปรุงแต่งกายสังขารและวจีสังขาร เป็น ปุญญาภิสังขาร และอปุญญาภิสังขาร แต่ในจิตตสังขารเป็นสังขารได้ทั้ง 3 ประการ 3. วิญญาณ หมายถึง ความรู้แจ้งอารมณ์ต่าง ๆ อันได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส ทางกาย และสัมผัสทางใจ ตามติดให้เกิดการรับรู้ต่าง ๆ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ วิญญาณมี 6 ประการ คือ 1. จักขุวิญญาณ (ความรู้แจ้งอารมณ์ทางตา) 2. โสตวิญญาณ (ความรู้แจ้งอารมณ์ทางหู) 3. ฆานวิญญาณ (ความรู้แจ้งอารมณ์ทางจมูก) 4. ชิวหาวิญญาณ (ความรู้แจ้งอารมณ์ทางลิ้น) 5. กายวิญญาณ (ความรู้แจ้งอารมณ์ทางกาย) 6. มโนวิญญาณ (ความรู้แจ้งอารมณ์ทางใจ) ในวงจรปฏิจจสมุปบาทแบบข้ามภพข้ามชาติ มีปรากฏในคัมภีร์อภิธรรมและคัมภีร์ อรรถกถารุ่นหลัง เช่น วิสุทธิมรรค แบ่งวิญญาณออกเป็น 2 ชนิด คือ วิถีวิญญาณ ได้แก่ วิญญาณ 6 ซึ่งเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ปวัตติวิญญาณ และวิญญาณอีกชนิดหนึ่ง ทำหน้าที่เชื่อมต่อภพ เรียกว่า ปฏิสนธิวิญญาณ * อภิธรรมปิฎก วิภังค์, มก. เล่มที่ 77 ข้อ 487. 202 DOU ส ม า ชิ 8 วิ ปั ส ส น า กัมมัฏฐาน