การสำรวจอายตนะ 12 ในพระอภิธรรมปิฎก : หน้า 127/265

โดยสรุปอายตนะมีคุณสมบัติสำคัญแบ่งออกเป็น 5 อย่าง คือ 1. อายตนะภายใน เป็นที่เกิดแห่งวิถีจิตอยู่เสมอ จะเกิดในชาติใดภพใดก็ตาม วิถีจิต ไม่เกิดที่อื่น ต้องเกิดตามอายตนะเหล่านี้ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ 2. อายตนะภายในเหล่านี้ มีลักษณะเหมือนเป็นที่อยู่ของวิถีจิต เหมือนพิณ เมื่อมีผู้ดีด ก็จะมีเสียงดังขึ้น คล้ายกับว่าเสียงอยู่ในสายพิณ วิถีจิตก็เช่นเดียวกันเมื่ออายตนะกระทบกันขึ้น วิถีจิตจึงเกิด 3. อายตนะภายในเหล่านี้ เกิดขึ้นอยู่ในสัตว์ทั่วไป ไม่เลือกชั้นสูง ต่ำ สัตว์เล็ก สัตว์ใหญ่ คือไม่ว่าจะเป็นมนุษย์ เทวดา สัตว์เดรัจฉาน ก็ต้องมี ตา จมูก ลิ้น กาย ใจ ด้วยกันทั้งสิ้น 4. อายตนะภายนอก เป็นที่ประชุมของวิถีจิตทั้งหลาย คือวิถีจิตต่างๆ ที่เกิดขึ้น ต้องมี การรับอารมณ์เสมอ การรับอารมณ์คล้ายกับว่าเข้าไปประชุมอยู่ในอายตนะภายนอกเหล่านั้น 5. อายตนะทั้งภายในและภายนอกจำนวนอย่างละ 6 นี้ เป็นเหตุให้วิถีจิตเกิด ถ้าไม่มี อายตนะเหล่านี้เสียแล้ว วิถีจิตย่อมเกิดไม่ได้ 6.3 ประเภทของอายตนะ อายตนะ นั้นมี 12 คือ จักขายตนะ โสตายตนะ ฆานายตนะ ชิวหายตนะ กายายตนะ มนายตนะ รูปายตนะ สัททายตนะ คันธายตนะ รสายตนะ โผฏฐัพพายตนะ ธัมมายตนะ ในอายตนะเหล่านั้น สามารถจัดได้เป็น 2 ประเภท คือ อายตนะภายใน (อัชฌัตติกาย ตนะ) และอายตนะภายนอก (พาหิรายตนะ) จักขายตนะ โสตายตนะ ฆานายตนะชิวหายตนะ กายายตนะ และมนายตนะ จัดเป็น อายตนะภายใน ส่วนรูปายตนะ สัททายตนะ คันธายตนะ รสายตนะ โผฏฐัพพายตนะ ธัมมายตนะ จัด เป็นอายตนะภายนอก พระอภิธรรมปิฎก ธรรมสังคณี, มก. เล่มที่ 76 หน้า 505. บ ท ที่ 6 อ า ย ต น ะ 12 DOU 117