อายตนะและวิถีจิต : หน้า 126/265

อายตนะเป็นที่เกิดแห่งวิถีจิตอยู่เสมอ จะเกิดในชาติใดภพใดก็ตามวิถีจิตไม่เกิดที่อื่น ต้องเกิด ตามอายตนะเหล่านี้ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ 2. อายตนะ 12 ชื่อว่า อายตนะ เพราะว่าเป็นที่อยู่ จริงอย่างนั้น ในทางโลก ที่เป็นที่อยู่ ท่านเรียกว่า อายตนะได้ ในคำเป็นต้นว่า อิสสรายตน ที่อยู่ของพระอิศวร วาสุเทวายตน แปลว่า ที่อยู่ของวาสุเทพ จิต เจตสิกเป็นไปติดต่อกัน ดวงตาเป็นต้น จึงเป็นที่พักของอารมณ์ มีรูปเป็นต้น เหล่านั้น อายตนะเป็นที่อยู่ของวิถีจิต เหมือนพิณเมื่อมีผู้ดีดก็จะมีเสียงดังขึ้น คล้ายกับว่าเสียง อยู่ในสายพิณ วิถีจิตก็เช่นเดียวกัน เมื่ออายตนะกระทบกันขึ้น วิถีจิตจึงเกิด 3. อายตนะ 12 ชื่อว่า อายตนะ เพราะอรรถว่าเป็นบ่อเกิด บ่อเกิดท่านเรียกว่า อายตนะได้ ในคำเป็นต้นว่า สุวรรณายตนะ บ่อทอง รชตายตนะ บ่อเงิน รัตนายตนะ บ่อแก้ว ธรรมเหล่านั้น ปรากฏเกลื่อนกล่นอยู่ในดวงตาเป็นต้น จึงชื่อว่าเป็นบ่อเกิด 4. อายตนะ 12 ชื่อว่า อายตนะ เพราะอรรถว่าเป็นที่ประชุมลง เช่นคำว่า มโนรเม อายตเน เสวนฺติ น วิหงฺคมา-เหล่าวิหค ย่อมอาศัยต้นไม้นั้น ประชุมกันในที่เป็นที่รื่นรมย์ใจ 5. อายตนะ 12 ชื่อว่า อายตนะ เพราะอรรถว่าเป็นถิ่นที่เกิด ถิ่นเป็นที่เกิด ท่าน เรียกว่า อายตนะได้ ในคำเป็นต้นว่า ทุกขิณาปโถ คุนน์ อายตน์ แปลว่า ทักษิณาบถ ถิ่นเป็นที่ เกิดแห่งโคทั้งหลาย เป็นที่ประชุม เช่น เป็นที่รวมกันของพวกนก เป็นที่สโมสร เป็นถิ่นเกิด เช่น คำว่า ทักขิณาปถะเป็นอายตนะหรือถิ่นเกิดของโคทั้งหลาย อารมณ์ต้องแอบอิงอายตนะจึงจะ เกิดขึ้นได้ อายตนะภายในเหล่านี้ เกิดขึ้นอยู่ในสัตว์ทั่วไป ไม่เลือกชั้นสูง ต่ำ สัตว์เล็ก ใหญ่ คือ ไม่ว่าจะเป็นมนุษย์ เทวดา สัตว์เดรัจฉาน ก็ต้องมี ตา จมูก ลิ้น กาย ใจ ด้วยกันทั้งสิ้น อายตนะ เหล่านั้น เป็นที่ประชุมของอารมณ์ทั้งหลาย อายตนะเป็นที่ประชุมของวิถีจิตทั้งหลาย คือวิถีจิต ต่าง ๆ ที่เกิดขึ้น ต้องมีการรับอารมณ์เสมอ การรับอารมณ์คล้ายกับว่าเข้าไปประชุมอยู่ใน อายตนะภายนอกเหล่านั้น 6. อายตนะ 12 ชื่อว่า อายตนะ เพราะอรรถว่าเป็นการณะ การณะ ท่านเรียกว่า อายตนะ ได้ ในคำเป็นต้นว่า ตตฺรตเตรว สกข์ภพพต์ ปาปุณาติสติ อายตเน เมื่ออายตนะ คือเหตุเป็น เครื่องระลึกมีอยู่ เธอก็จะบรรลุผลในธรรม คืออภิญญานั้น ๆ แน่นอน เป็นเหตุ เช่นถึงความเป็น ผู้ควรเป็นพยานในธรรมนั้นๆ ในเมื่ออายตนะ หรือเหตุมีอยู่ เมื่ออายตนะมีอารมณ์จึงมี อายตนะ ไม่มีอารมณ์จะเกิดขึ้นไม่ได้เลย 116 DOU สมาธิ 8 วิ ปั ส ส น า กัมมัฏฐาน