อายตนะ 12 และวิถีจิต : หน้า 125/265

จะทำให้วิถีจิตเกิดขึ้น ในวิถีหนึ่งก็จะมีจิตเกิดขึ้นหลายชนิด จิตที่เป็นกุศลบ้าง อกุศลบ้าง วิบากบ้าง กิริยาบ้าง เกิดขึ้นหลายๆ ชนิด แล้ววิถีจิตนี้เกิดขึ้นวนเวียนหลายๆ รอบ ฉะนั้นจิตก็ เกิดขึ้นมากมาย เมื่ออายตนะกระทบกัน เรียกว่าอายตนะนั้นเป็นธรรมชาติที่ยังให้จิตเจตสิกนั้น กว้างขวางเจริญขึ้น พูดถึงจิตแล้วก็ต้องรวมเจตสิกด้วย เพราะมันเกิดร่วมกัน อีกลักษณะหนึ่ง คือ เมื่อวิถีจิต เกิดขึ้นวนเวียนหลายๆ รอบนั้น ในวิถีจิตหนึ่งนั้นก็เป็นกุศลบ้าง อกุศลบ้าง ฉะนั้นกุศล อกุศล เมื่อวิถีจิตเกิดขึ้นบ่อยๆ มากขึ้น มันก็จะมีกำลังมากขึ้น สำเร็จเป็นสุจริต ทุจริตต่าง ๆ ได้ เป็นกายสุจริต ทุจริต วจีสุจริต ทุจริต มโนสุจริต ทุจริต เรียกว่าอายตนะทำให้กุศล อกุศล กว้างขวางเจริญขึ้น นัยที่ 3 อายตนะ เป็นแดนติดต่อ ให้จิตหรือวิญญาณกับอารมณ์คือสิ่งเร้าได้ติดต่อ กันแล้วสำเร็จเป็นการเห็น การได้ยิน 6.2 คุณสมบัติของอายตนะ ในบทอธิบายเรื่องอายตนะ 12 พระธรรมเสนาบดีสารีบุตรได้กล่าวไว้หลายนัย ว่า 1. อายตนะ 12 ชื่อว่า อายตนะเพราะสืบต่อ สืบต่อแห่งการมา หรือเพราะนำไปซึ่ง การสืบต่อ ในเรื่องนี้พระอรรถกถาจารย์ได้อธิบายเพิ่มเติมไว้ว่า จริงอยู่ ธรรม คือจิตและเจตสิก ในบรรดาจักขุและรูป เป็นต้น เป็นทวารและอารมณ์นั้น ๆ ย่อมมา ย่อมตั้งขึ้น ย่อมสืบต่อ คือ ย่อมพยายามโดยกิจของตน ๆ มีการเสวยอารมณ์เป็นต้น ธรรมคือจิตและเจตสิกเหล่านั้น ย่อม แผ่ไปสู่ธรรมเหล่านั้น ในธรรมอันเป็นทางมา และสังสารทุกข์สืบต่อกันไปอย่างมากมาย เป็น ไปในสงสารอันยืดยาวนานหาที่สุดมิได้นี้ยังไม่หมุนกลับตราบใด ธรรมคือจิตและเจตสิกเหล่านั้น ก็ย่อมนำไป คือย่อมให้เป็นไปอยู่ตราบนั้น เราจึงสามารถกล่าวได้ว่า เป็นที่สืบต่อ คือเป็นที่ต่อแห่งขันธ์ที่ก่อกำเนิด ยังธรรม บ เหล่านั้นให้กว้างออกไปเหมือนสังสารวัฏที่ยังเป็นไปอยู่ฉันใด อายตนะก็ยังนำธรรมเหล่านั้นให้ เป็นอยู่ฉันนั้น และเป็นที่นำอารมณ์มากระทบจิตและเจตสิก มีทวารนั้นๆ เป็นอารมณ์ อายตนะคือ ตาและรูปเป็นต้น ย่อมก่อตั้งขึ้นพยายามทำกิจของตน ๆ มีการกินเป็นต้น ในทวารนั้นๆ หน้า 49. 1 บรรจบ บรรณรุจิ, กระบวนธรรมเพื่อความเข้าใจชีวิตในปฏิจจสมุปบาท, กรุงเทพฯ : ธรรมสภา, 2535 * ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค, มก. เล่มที่ 68 หน้า 229-231. บ ท ที่ 6 อ า ย ต น ะ 12 DOU 115