ผัสสะและเวทนาในพระพุทธศาสนา : หน้า 214/265

ผัสสะมี 6 อย่าง คือ 1. จักขุสัมผัส (ความกระทบทางตา) 2. โสตสัมผัส (ความกระทบทางหู) 3. ฆานสัมผัส (ความกระทบทางจมูก) 4. ชิวหาสัมผัส (ความกระทบทางลิ้น) 5. กายสัมผัส (ความกระทบทางกาย) 6. มโนสัมผัส (ความกระทบทางใจ) ความสัมผัส 3 อย่างนี้ จะต้องมีธรรม 3 อย่างมาประจวบกัน เช่น จักขุสัมผัส จะ ต้องมีจักขุปสาท รูป และจักขุวิญญาณ มาประจวบกัน ถ้าเป็นแต่เพียงจักขุปสาทกระทบกับรูป เฉย ๆ ยังไม่เกิดจักขุวิญญาณ ก็ยังไม่เป็นผัสสะ ผัสสะอื่น ๆ ก็ทำนองเดียวกัน 7.เวทนา หมายถึง ความเสวยอารมณ์ คือ ความรู้สึกเป็นสุข เป็นทุกข์ หรือรู้สึกเฉยๆ การเสวยอารมณ์นี้เป็นผลสืบเนื่องมาจากผัสสะ เมื่อองค์ทั้ง 3 มาประจวบกัน จึงเกิดผัสสะ ต่อจากผัสสะก็เกิดเวทนา คือ การเสวยอารมณ์ที่ต่อจากสัมผัสทางตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ เวทนาดังกล่าวนั้นมี 6 ประการตามแดนที่เกิด คือ 1. จักขุสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทางตา) 2. โสตสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทางหู) 3. ฆานสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทางจมูก) 4. ชิวหาสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทางลิ้น) 5. กายสัมผัสสชาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทางกาย) 6. มโนสัมผัสสซาเวทนา (เวทนาเกิดจากสัมผัสทางใจ) ว่าโดยลักษณะเวทนามี 5 คือ 1. ความรู้สึกเป็นสุขทางกาย (สุขเวทนา) 2. ความรู้สึกเป็นสุขทางใจ (โสมนัสเวทนา) 3. ความรู้สึกเป็นทุกข์ทางกาย (ทุกขเวทนา) 204 DOU ส ม า ชิ 8 วิปัสสนากัมมัฏฐาน