อายตนะ 12: การติดต่อของจิตและอารมณ์ : หน้า 241/265

11.2 อายตนะ 12 อายตนะ 12 หมายถึง แดนติดต่อให้จิตหรือวิญญาณกับอารมณ์คือสิ่งเร้าได้ติดต่อกัน แล้วสำเร็จ เป็นการเห็น การได้ยิน การได้กลิ่น การลิ้มรส การสัมผัส การรับรู้ อายตนะนั้น มี 12 คือ แบ่งเป็น 2 ประเภท คือ อายตนะภายใน และอายตนะภายนอก 1. อายตนะภายใน คือ แดนติดต่อในการรับภายใน มีอยู่ 6 ได้แก่ 1) จักขายตนะ แดนติดต่อ คือ ตา หมายถึง ประสาทรับรูปต่างๆ ได้อยู่ในลูกนัยน์ตา บางทีเรียกว่า จักขุปสาท หรือจักขุประสาท 2) โสตายตนะ แดนติดต่อ คือ หู หมายถึง ประสาทที่รับฟังเสียงได้ อยู่ในช่องหู 3) ฆานายตนะ แดนติดต่อคือ จมูก หมายถึง ประสาทที่สูดกลิ่นได้อยู่ในช่องจมูก 4) ชิวหายตนะ แดนติดต่อคือ ลิ้น หมายถึง ประสาทที่ลิ้มรสได้ อยู่ที่แผ่นลิ้น 5) กายายตนะ แดนติดต่อคือ กาย หมายถึง ประสาทที่ได้รับสัมผัส 6) มนายตนะ แดนติดต่อคือ มนหรือใจ หมายถึง จิต 2. อายตนะภายนอก คือ แดนติดต่อภายนอก มีอยู่ 6 ได้แก่ 1) รูปายตนะ แดนติดต่อคือ รูป ได้แก่ สิ่งที่เห็นได้ด้วยตา 2) สัททายตนะ แดนติดต่อคือ เสียง ได้แก่ สิ่งที่ได้ยินได้ด้วยหู 3) คันธายตนะ แดนติดต่อคือ กลิ่น ได้แก่ สิ่งที่สุดได้ด้วยจมูก 4) รสายตนะ แดนติดต่อคือ รส ได้แก่ สิ่งที่ลิ้มได้ด้วยลิ้น 5) โผฏฐัพพายตนะ แดนติดต่อคือ สิ่งที่สัมผัสทางกาย ได้แก่ สิ่งที่มาถูกต้องกระทบ 6) ธัมมายตนะ แดนติดต่อคือ สิ่งที่ได้ยินมาทราบมาแล้วทางประสาทสัมผัสแล้ว จิตหรือวิญญาณเก็บสะสม ๆ ไว้ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เป็นอายตนะภายใน แต่ถ้าไม่มีสิ่งใดมากระทบมันก็เป็นเพียง ธาตุ รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส ธรรมารมณ์ เป็นอายตนะภายนอก ถ้าไม่ได้ไปกระทบกับสิ่งใดก็ เป็นเพียงธาตุเช่นกัน ดังนั้นเมื่อธาตุทั้ง 2 ประเภทมากระทบกันจึงเกิดเป็นอายตนะขึ้น ธาตุธรรมละเอียดเหล่านี้ มีลักษณะสัณฐานเป็นดวงกลมใสดวงเล็กๆ ซ้อนกันอยู่เป็น ชั้นๆ ใส ละเอียดกว่ากันเข้าไปตามลำดับ ตรงกลางสฬายตนะที่ละเอียดนี้ ยังมีธาตุธรรม ละเอียดของธาตุทั้ง 18 ซ้อนอยู่อีก บ ท ที่ 11 วิ ปั ส ส น า ภู มิ ใ น ภ า ค ป ฏิ บั ติ DOU 231