ความหมายของตรัสรู้ในพุทธศาสนา : หน้า 101/371

หรืออนุมานเอา จึงได้ชื่อว่า “ตรัสรู้” คำว่า “ส้ม” ที่นำหน้า “พุทโธ” นั้นแปลว่า ด้วยพระองค์เอง ไม่มีผู้อื่นสั่งสอน ส่วน คำว่า “สัมมา” แปลว่า “โดยชอบ” หรือ “โดยถูกต้อง” ดังนั้น พระองค์จึงเป็น “สัมมาสัมพุทโธ” คือ “ผู้ตรัสรู้เองโดยชอบ” เพราะทรงรู้เห็นตรงตามความเป็นจริงโดยลำพังพระองค์เอง มิได้มีผู้ใดสอน สาเหตุที่พระองค์ทรงสามารถตรัสรู้ด้วยพระองค์เองได้ ก็เพราะความเป็น “อรหันต์” ของพระองค์ดังกล่าวแล้วนั่นเอง เนื่องจากอ่านาจสมาธิทำให้จิตของพระองค์สะอาดบริสุทธิ์ ปราศจากอาสวะทั้งปวง ซึ่งนอกจากจะใสสว่างแล้วยังหยุดนิ่ง จึงมีสิ่งที่ผุดขึ้นในนิ่ง ทำให้รู้ พระองค์ก็ทรงรู้ไปตามนั้น ทำนอง เดียวกับ นํ้าในโอ่งที่นอนนิ่งสนิท ใสบริสุทธิ์แล้ว แม้มีเข็มอยู่ ก้นโอ่งก็สามารถมองเห็นได้ ที่กล่าวว่าพระองค์ตรัสรู้โดยถูกต้องนั้น หมายความว่า “ตรัสรู้ทั้งเหตุ ตรัสรู้ทั้งผล” กล่าวคือ ตรัสรู้เหตุแห่งทุกข์ เหตุ แห่งสุข เหตุไม่ทุกข์และไม่สุข คือ สภาพเป็นกลาง ๆ หรือเรียก ว่า “อัพยากฤต” เหตุแห่งทุกข์ก็คือ อกุศลมูลทั้ง ๓ ได้แก่ โลภะ โทสะ ๙๙