ความสัมพันธ์ระหว่างธรรมภายในและประวัติศาสตร์ : หน้า 232/278

ถูกต้องกระทบกระเทือนอย่างรุนแรงด้วยการรุกรานของกองทัพต่างศาสนา ชาวเมืองต้องละทิ้งศาสนดังเดิมของตน การวัตถุและร่องรอยอาริกถูกทำลายจนเทไม่มีเหลือ และถูกเปิดเผยสู่สายตาของคนยุคปัจจุบันเพียงเล็กน้อยเท่านั้น 2. ธรรมภายในความสัมพันธ์ของการแตกลกาย กระบวนการทางประวัติศาสตร์นั้นเป็นพลวัต เนื่องจากมนุษยชาติไม่เคยหยุดนิ่งในการปรับเปลี่ยนวิถีชีวิต ศรัทธา และความเชื่อ ไม่เคยหยุดนิ่งในการโต้แย้งทางความคิด และไม่เคยหยุดนิ่งในการถือเขือกือเราในสายทางประวัติศาสตร์เช่นนี้คำสอนธรรมภายในก็ไม่ต่างจากคำสอนอันประเสริฐเรื่องอื่นๆ ที่หลากไหลไปตามกระแสน้ำของกาลเวลา บางครั้งก็หยุดนิ่ง บางครั้งก็ถูกดดไปตามทิศทางต่างๆ บางครั้งก็ผสมกลมกลืน บางครั้งก็ถูกปลอมปน ถูกทำลาย ในขณะทีเวลาเป็นปัจจัยสำคัญที่มีผลต่อความเปลี่ยนแปลงนานาประการ กรณีคำสอนธรรมภายในเป็นเรื่องน่าสนใจที่หลังเวลากาลสองพันกว่าปีธรรมภายในก็หวนกลับคืนอิทิฐิหนึ่งในลักษณะที่ครบถ้วนกว่าเดิมที่รปรากฎในร่องรอยแห่งดีดตระระหว่างทางเกิดอะไรขึ้นบ้าง พอจะสรุปประเด็นได้ดังนี้ 2.1 ถ้าเราอมรับจากการแบ่งยุคข้างต้นว่า ธรรมภายในมีอยู่ในพุทธกะสหลักดังเดิมอยู่แล้ว จากคำภิรที่ได้ศึกษามาทั้งหมดจะเห็นได้ว่า หลังจากแตกนิกายประมาณ 20 นิยมนั้น คำสอนธรรมภายในได้ไปเติมโตในฝ่ายมหายาน นานเข้าก็ขยายความไปมากมายจนบางท่านจึงว่า "ธรรมภายใน" เป็นคำสอนมหายาน