กิเลสและการปฏิบัติธรรม : หน้า 267/571

กิเลส พันห้า ตัณหาร้อยแปด ๒๖๖ ๗ อย่าง คือ กามราคานุสัย ภวราคานุสัย ปฏิฆานุสัย มานานุสัย ทิฏฐานุสัย วิจิกิจฉานุสัย และอวิชชานุสัย อนุสัยทั้ง ๗ อย่างนี้ บังเกิดขึ้นตั้งแต่เริ่มปฏิสนธิ และติดอยู่ในขันธสันดานของ สรรพสัตว์อยู่อย่างนั้น ขณะที่ยังไม่มีอารมณ์มากระทบ ก็ไม่อาจ สังเกตได้ว่า เป็นสภาพที่มีอยู่ เมื่อใดมีอารมณ์มากระทบ จึงจะ แสดงอาการออกมา ตามปกติ อนุสัยกิเลสนี้สงบนิ่งทีเดียว ไม่ปรากฏออก มาทางใดทางหนึ่ง เมื่อมีอารมณ์ต่างๆ ที่ดีก็ตาม ไม่ดีก็ตาม มากระทบทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ครั้นกระทบแล้ว อนุสัย กิเลสที่เคยสงบอยู่นั้น ก็เปลี่ยนสภาพเป็น ปริยุฏฐานกิเลส คือกิเลสที่ปรากฏขึ้นทางใจ ถ้าปริยุฏฐานกิเลสนี้มีกำลังแรงมาก ก็เปลี่ยนสภาพเป็น วีติกามกิเลส จะเป็นกิเลสที่แสดงออกมา ให้เห็นทางกาย และวาจา ถ้าจะอุปมาเปรียบเทียบระหว่างอนุสัยกิเลส ปริฏฐาน กิเลส และวีติกกมกิเลสทั้ง ๓ อย่างนี้ เปรียบเหมือนการจุด ไม้ขีดไฟ อนุสัยกิเลสเปรียบเหมือนเชื้อไฟที่หัวไม้ขีด หากไม่มี การกระทบขัดสีของหัวไม้ขีด ก็ไม่สามารถติดไฟได้ และอารมณ์ ต่างๆ ที่มากระทบทางตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจเปรียบเหมือน กลักไม้ขีด เมื่อมีการเอาก้านไม้ขีดไปขีดที่ข้างกล่อง ไฟจึงติดขึ้น ไฟนี้เปรียบเหมือนปริยัฏฐานกิเลส และเมื่อเอาไฟที่ติดนั้นไป