บทที่ ๔: การเจริญเติบโตของมนุษย์ในสังคม : หน้า 111/397

บทที่ ๔ คนเราจะเจริญตามลำพังตัวเองไม่ได้ ถึงแม้พระสัมมาสัมพุทธเจ้าจะตรัสว่า “ตนเป็นที่พึ่งแห่งตน อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ” แต่พระองค์ก็ทรงให้ความสําคัญกับเพื่อนมนุษย์ ที่อยู่ร่วมสังคมหรือทิศ 5 เป็นอย่างยิ่ง กล่าวอีกอย่างหนึ่งก็คือ ทรงเห็น ว่า คนเราจะเจริญ ได้ดิบได้ดีโดยลำพังตนเอง ไม่ต้องพึ่งพาอาศัยผู้อื่น หรือเพื่อนพ้องในสังคมนั้น เป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้เลย A แม้พระองค์ซึ่งเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ก็ยังต้องทรงพึ่งพาอาศัย ผู้อื่น นับตั้งแต่หลังจากประสูติ ก็ต้องทรงอาศัยพระน้านาง คือพระนางม หาปชาบดีทรงเลี้ยงดูอุ้มชูมา เมื่อทรงเจริญวัย ก็ได้ทรงอาศัยพราหมณ์ ๕๗) ศวามิตร เป็นครูสอนศิลปวิทยาอันเป็นความรู้พื้นฐานของชาวโลกให้ ครั้นเมื่อเสด็จออกบรรพชา ก็ได้ทรงอาศัยนักบวช ๒ รูปคือ อาฬารดาบส กับอุทกดาบส เป็นอาจารย์สอนสมาธิให้ จนกระทั่งทรงบรรลุสมาบัติ ๘ ขณะที่เสด็จไปบำเพ็ญทุกกรกิริยา ก็ได้ทรงอาศัยพระปัญจวัคคีย์ติดตาม อุปัฏฐาก อ่านวยความสะดวกต่างๆ ให้ แม้ในวันตรัสรู้ ก็ได้ทรงอาศัย นางสุชาดาถวายข้าวมธุปายาส จึงทรงมีพละกำลังเจริญภาวนา จนกระทั่ง ตรัสรู้พระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า พระบรมครู ของพวกเรา แม้เมื่อตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าแล้ว ก็ยังต้องทรง อาศัยปัจจัย ๔ จากพุทธบริษัทตลอดพระชนม์ชีพของพระองค์ ดังนั้นจึงกล่าวได้ว่า ตัวเราเองก็จำเป็นต้องพึ่งพาอาศัยผู้อื่น เรา หนีเพื่อน หนีสังคม หนีบุคคลรอบด้านไม่ได้ นั่นคือ เราจำเป็นต้องคบ มิตรหรือคบเพื่อน ต้องมีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับบุคคลในทิศ 5