บทวิเคราะห์อิทธิบาทในพระธรรมวินัย : หน้า 117/244

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ - หน้าที่ 117 "ถามว่า บาท ๔ แห่งฤทธิเป็นไฉน ? แก้ว่า ภิกษุในพระธรรมวินัย นี้เจริญอิทธิบาท อันมาพร้อมด้วยฉันทสมาธิและปธานสังขาร เจริญ อิทธิบาทอันมาพร้อมด้วยวิริยสมาธิและปธานสังขาร เจริญอิทธิบาท อันมาพร้อมด้วยจิตตสมาธิและปธานสังขาร เจริญอิทธิบาทอันมาพร้อม ด้วยวีมังสาสมาธิและปธานสังขาร นี้บาท ๔ แห่งฤทธิ์ ย่อมเป็นไป เพื่อความได้ฤทธิ ฯลฯ เพื่อความกล้าแห่งฤทธิ" ดังนี้ ก็แลในนิเทศแห่งอิทธิบาทนี้ สมาธิที่มีฉันทะเป็นต้นเหตุ หรือยิ่ง "ด้วยฉันทะ ชื่อว่าฉันทสมาธิ คำนี้เป็นคำเรียกสมาธิที่พระโยคีทำฉันทะ คือความใคร่จะทำให้เป็นใหญ่ จึงได้บรรลุ สังขารอันเป็นตัวความเพียร ชื่อว่าปธานสังขาร คำนี้เป็นชื่อ แห่งความเพียร กล่าวคือสัมมัปปธาน อันยังกิจ ๔ ให้สำเร็จ คำว่า มาพร้อม... คือประกอบด้วยฉันทสมาธิ และปธานสังขาร ทั้งหลายด้วย คำว่า อิทธิบาท ได้แก่กองจิตและเจตสิกที่เหลือ อันชื่อว่าเป็น บาท เพราะความหมายว่าเป็นที่ตั้งแห่งฉันทสมาธิ และปธานสังขาร ทั้งหลาย ที่สัมปยุตด้วยอภิญญาจิต อันถึงซึ่งความนับว่าอิทธิ เพราะ อรรถว่าสำเร็จ โดยปริยายว่าเกิดผล หรือนัยหนึ่ง ถึงซึ่งความนับวา อิทธิ เพราะเป็นเครื่องสำเร็จแห่งสัตว์ทั้งหลาย โดยปริยายนี้ว่า เป็น ๑. ขุ. ป. ๓๑/๕๘๘. ๒. กิจทั้ง ๔ คือ สวรกิจ ระวังมิให้อกุศลเกิดขึ้น ปหานกิจ ละอกุศลที่เกิดขึ้นแล้ว ภาวนากิจ ทำกุศลให้เกิด อนุรกฺขนากิจ รักษากุศลที่เกิดขึ้นแล้วมิให้เสื่อมไปเสีย