วิสุทธิมรรค: การวิเคราะห์ธาตุต่างๆ : หน้า 56/244

* ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ - หน้าที่ 56 ลม พึงกำหนดเอาลักษณะที่แข้นเข็ง ที่แยกออกจากธาตุไฟนั้นไม่ได้ว่า ธาตุดิน จึงกำหนดเอาลักษณะที่ซึมซาบที่แยกออกจากธาตุไฟนั้นไม่ได้ ว่า ธาตุน้ำ' พึงกำหนดเอาลักษณะทีเขยื้อนได้ในโกฏฐาส ๖ ว่า ธาตุลม จึง กำหนดเอาลักษณะที่แข้นแข็งในโกฏฐาส ๖ นั้นแหละว่า ธาตุดิน จึง กำหนดเอาลักษณะที่ซึมซาบได้ในโกฏฐาส ๖ นั้นแหละว่า ธาตุน้ำ จึง กำหนดเอาลักษณะทีร้อยในโกฏฐาส ๖ นั้นแหละว่า ธาตุไฟ เมื่อพระโยคาวจรนั้นกำหนดไปอย่างนั้น ธาตุทั้งหลายย่อมจะ ปรากฏ อุปจารสมาธิย่อมจะเกิดขึ้นแก่เธอผู้อาวัชชนาการไป มนสิการ ไปซึ่งธาตุทั้งหลายนั้นแล้ว ๆ เล่าๆ โดยนัยที่กล่าวแล้วนั่นแล แต่เมื่อพระโยคาพจรผู้ใดแม้เจริญไปอย่างนั้น กรรมฐานก็ยังไม่ ๆ สำเร็จ พระโยคาวจรผู้นั้นพึงเจริญโดยสลักขณวิภัติ (ต่อไป) [เจริญโดยสลักขณวิภัติ พึงเจริญโดยสลักขณวิภัติอย่างไร ? จึงจับเอาโกฏฐาสทั้งหลาย มีผมเป็นอาทิ โดยนัยที่กล่าวมาก่อน (ในสสัมภารวิภัติ) นั้นแล มา กำหนดดูลักษณะที่แข้นเข็งในผมว่า ธาตุดิน จึงกำหนดดูลักษณะที่ อธิบายตามนัยมหาฎีกาว่า ปฐวีโกฏฐาสมีผมเป็นต้น เป็นสิ่งที่มีรูปร่างต่างกันเป็น ส่วน ๆ ธาตุอื่นมีอาโปรธาตุเป็นต้น ที่มีอยู่ในโกฏฐาสเหล่านั้นก็เป็นสิ่งที่รู้กันได้ง่าย แม้ อาโปโกฏฐาสมีน้ำดีเป็นอาทิเช่นกัน ถึงวาโยโกฏฐาสไม่มีรูปร่างสีสัณฐาน ก็อาจ กำหนดถือเอาเป็นสัดเป็นส่วนได้ แต่ธาตุลม ดิน น้ำที่มีอยู่ในเตโชโกฏฐาสทั้ง ๔ นั่น รู้ได้ยาก เพราะแยกไม่ออก ถึงกระนั้นก็มีอยู่แน่ ๆ เพราะถ้าไม่มีธาตุอื่นๆ ธาตุไฟก็ ไม่ปรากฏ (?).