วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ : หน้า 62/244

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ - - หน้าที่ 62 [โดยสมุฏฐาน] ข้อว่า "โดยสมุฏฐาน" มีพรรณนาว่า พระโยคาวจรจึงมนสิการ โดยสมุฏฐานอย่างนี้ว่า โกฏฐาส ๔๒ มีผมเป็นต้น ที่พระผู้มีพระ ภาคเจ้าทรงแสดงไว้ โดยทรงแสดงเป็นโกฏฐาสแห่งธาตุ มีปฐวีธาตุ เป็นอาทิโดยพิสดารนี้ใด ในโกฏฐาสทั้งหลายนั้น โกฏฐาส ๔ นี้คือ อาหารใหม่ อาหารเก่า บุพโพ มูตร เป็นอตุสมุฏฐาน (มีฤดูเป็น สมุฏฐาน) อย่างเดียว ๔ นี้คือ น้ำตา เหงื่อ น้ำลาย น้ำมูก เป็นอุต จิตตสมุฏฐาน (มีฤดูบ้าง จิตบ้างเป็นสมุฏฐาน) ไฟที่ยังอาหารที่กิน เข้าไปเป็นต้น ให้ย่อย เป็นกรรมสมุฏฐาน (มีกรรมเป็นสมุฏฐาน) อย่างเดียว ลมหายใจเข้าและลมหายใจออก เป็นจิตตสมุฏฐาน (มีจิต เป็นสมุฏฐาน) อย่างเดียว โกฏฐาสที่เหลือทั้งหมด (คือปฐวีและอาโป โกฏฐาส ๓๒) เป็นจตุสมุฏฐาน (คือ มีกรรมบ้าง จิตบ้าง อาหารบ้าง ฤดูบ้าง เป็นสมุฏฐาน) [โดยความต่างกันและความเป็นอันเดียวกัน] ข้อว่า "โดยความต่างกันและความเป็นอันเดียวกัน" มีพรรณนา ว่า ธาตุทั้งปวงย่อมมีความต่างกันโดยอาการมีลักษณะประจำตนเป็นต้น จริงอยู่ ลักษณะ รส และเครื่องปรากฏแห่งปฐวีธาตุก็อย่างหนึ่ง แห่ง ธาตุอื่นมีอาโปธาตุเป็นต้นก็อย่างอนึ่ง แต่ว่าธาตุทั้งหลายนั่น แม้เป็น ต่าง ๆ กัน ด้วยอำนาจแห่งอาการมีลักษณะเป็นต้น และด้วยอำนาจแห่ง