การวิเคราะห์มหาภูตและธาตุต่างๆ ในวิสุทธิมรรค : หน้า 76/244

* ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ - หน้าที่ 76 อนึ่ง ในมหาภูตที่มีกรรมเป็นสมุฏฐานเหล่านั้น วาโยธาตุย่อม เป็นปัจจัยโดยเป็นสหชาตปัจจัยเป็นต้น และโดยเป็นเครื่องพะยุงด้วย แห่งธาตุอีก ๘ ๓ (แต่) หาเป็นโดยเป็นชนกปัจจัยไม่ เป็นปัจจัยโดยเป็น นิสสยปัจจัย อัตถิปัจจัย และอวิคตปัจจัย แห่งมหาภูตที่เนื่องกันอีก ๙ (คือที่มี จิต อาหาร ฤดู เป็นสมุฏฐาน) เหมือนกัน (แต่) มิได้เป็น โดยเป็นเครื่องพะยุง มิได้เป็นโดยเป็นชนกปัจจัย นัย แม้ในมหาภูต (นอกนี้) มีปฐวีธาตุที่มี จิต อาหาร ฤดู เป็นสมุฏฐานเป็นต้น ก็ดุจนัยนี้ ก็แล ในธาตุทั้งหลายนั่นอันเป็นไปโดยอำนาจปัจจัย มีสหชาต ปัจจัยเป็นต้น ดังกล่าวมานี้ ธาตุ ๓ อาศัย ๑ คงเป็น ๔ และธาตุ ๒ อาศัยธาตุ ๓ ก็คงเป็น 4 (แต่) ธาตุ ๒ อาศัยธาตุ ๒ (กลาย) เป็น ๖ แท้จริง ในธาตุทั้งหลายมีปฐวีธาตุเป็นต้น ธาตุ ๓ อาศัยธาตุ ๑ ดังนี้คือ (จัด) ธาตุทีละ ๓ อาศัยธาตุทีละ ๑ จึงเป็น ๔ ทุกที ฉัน เดียวกัน ในธาตุทั้งหลายมีปฐวีธาตุเป็นอาทิ ธาตุ ๑ อาศัยธาตุ ๓ (ทุกทีเช่ากัน) แต่ธาตุ ๒ อาศัยธาตุ ๒ ดังนี้คือ ธาตุ ๒ ข้างหลัง อาศัยธาตุ ๒ ข้างหน้า (๑) ธาตุ ๒ ข้างหน้าอาศัยธาตุ ๒ ข้างหลัง (๑) ตรงนี้ มหาฎีกาว่าเป็นคาถา แต่ปาฐะในวิสุทธิมรรคไม่ได้เรียงไว้ในรูปคาถา พิจารณา ดูอักขระถ้อยคำ ก็ท่วงทีจะเป็นคาถา แต่จะเป็นฉันท์หรือกาพย์อะไรนั้นยังไม่ได้สอบ ในที่นี้แปลเรียงในรูปคาถาตามมหาฎีกาว่า