ประโยคแห่งวิสุทธิมรรค - อดีตและญาณ : หน้า 240/244

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ - หน้าที่ 239 คนอื่นเจริญแล้ว และถึงผลที่ตนหรือคนอื่นทำให้แจ้งแล้วในอดีตกาล ก็เป็นอัปปมาณารมณ์ ในการที่ระลึกถึงมรรคที่ตนหรือคนอื่นเจริญ แล้วอย่างเดียว ก็เป็นมัคคารมณ์ แต่โดยแน่นอนแล้ว ปุพเพนิวาสญาณนั้นเป็นอดีตารมณ์แท้ (ต่อไป) นี้เป็นนัยแห่งอรรถกถาในเรื่องอตตารมณญาณนั่นว่า "บัณฑิต พึงทราบความแปลกกัน (ดัง) นี้คือ ในญาณทั้งหลายนั้น แม้เจโต ปริยญาณและยถากัมมูปคญาณ ก็เป็นอดีตารมณ์ ก็จริงแล แต่ทว่า ญาณทั้งสองนั้น เจโตปริยญาณมีจิตที่เป็นอดีตภายใน (ระยะ) ๗ วัน เท่านั้นเป็นอารมณ์ เพราะเจโตปริยญาณนั้นหารู้ขันธ์หรือสิ่งที่เนื่องด้วย ขันธ์อื่นไปไม่ แต่ท่านกล่าวว่าเป็นมัคคารมณ์โดยปริยาย ก็เพราะมีจิต ที่สัมปยุตด้วยมรรคเป็นอารมณ์ ยถากัมมูปคญาณเล่า ก็มีแต่เจตนา ที่เป็นอดีตเท่านั้นเป็นอารมณ์ แต่ขันธ์ทั้งหลายและสิ่งอะไร ๆ ที่เนื่อง ด้วยขันธ์ที่เป็นอดีต จะชื่อว่ามิได้เป็นอารมณ์แห่งปุพเพนิวาสญาณ หามีไม่ ด้วยว่าปุพเพนิวาสญาณนั้นเป็นญาณมีคติเสมอด้วยสัพัญญุต ญาณในธรรมทั้งหลาย คือขันธ์และสิ่งอันเนื่องด้วยขันธ์ที่เป็นอดีต" อนึ่ง เพราะเหตุที่ในคัมภีร์ปัฏฐานกล่าวไว้ว่า "ขันธ์ทั้งหลานที่ เป็นกุศลเป็นปัจจัยโดยเป็นอารัมมณปัจจัยแห่งอิทธิวิธญาณ เจโตปริย ญาณ ปุพเพนิวาสนุสติญาณ ยถากัมมูปคญาณ อนาคตตังสญาณ" ดังนี้ เพราะเหตุนั้น แม้ขันธ์ 4 ก็เป็นอารมณ์แห่ง เจโตปริยญาณและ ๑. มหาฎีกาว่า สิ่งที่เนื่องด้วยขันธ์ คือ ชื่อ และโคตรเป็นต้น ๒. อภิ. ป. ๔๐/๑๕๖