วิเคราะห์อากิญจิญญายตนะในวิสุทธิมรรค : หน้า 251/266

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑ - หน้าที่ 250 [แก้อรรถปาฐะในอากิญจิญญายตนะ] แม้ในที่นี้ บทว่า 'สพฺพโส - โดยประการทั้งปวง" นี่ก็มีนัย ดังกล่าวแล้วนั่นแล อนึ่ง ในบท "วิญญาณัญจายตนะ" นั้นเล่า ก็หมาย เอาทั้งฌานทั้งอารมณ์ เป็นวิญญาณัญจายตนะ โดยนัยที่กล่าวมาก่อน เหมือนกัน จริงอยู่ แม้อารมณ์ก็ชื่อวิญญาณัญจายตนะ เพราะอรรถ วิเคราะห์ว่า "วิญญาณัญจะ (วิญญาณหาที่สุดมิได้) ด้วย วิญญาณัญจะ นั้น ชื่อว่าเป็นอายตนะ โดยอรรถว่าเป็นที่อาศัยอยู่ ดุจ (คำว่า) "เทวายตนะ ของเทวดาทั้งหลาย" เพราะวิญญาณัญจะนั้นเป็นอารมณ์ ของอรูปฌานที่ ๒ ด้วย" ดังนี้ตามนัยแรกนั้นแล อีกนัยหนึ่ง อารมณ์ ชื่อวิญญาณัญจายตนะ เพราะอรรถวิเคราะห์ว่า "วิญญาณัญจะด้วย วิญญาณัญจะนั้นชื่อว่าเป็นอายตนะ โดยอรรถว่าเป็นที่กำเนิด ดังคำว่า 'แคว้นกัมโพชาเป็นอายตนะ (คือถิ่นกำเนิด) ของม้าทั้งหลาย" เป็น ต้น เพราะวิญญาณัญจะนั้นเป็นเหตุกำเนิดแห่งฌานนั้นเหมือนกันด้วย" ดังนี้ก็ได้ เพราะเหตุที่อากิญจัญญายตนะนี้ พระโยคาวจรจำต้องก้าว ล่วงเสียทั้งสองอย่างนั้น คือทั้งฌานทั้งอารมณ์อย่างนั้น โดยทำมิให้ (วิญญาณัญจายตนะนั้น) เป็นไป และโดยไม่ทำในใจ (ถึงวิญญา ณัญจายตนะนั้น) เท่านั้น จึงจะเข้าถึงอยู่ได้ เพราะเหตุนั้น คำว่า "ก้าวล่วงวิญญาณัญจายตนะ นี้ พึงทราบว่าท่านกล่าวรวมเอฌานและ อารมณ์ทั้งสองนั้นเข้าด้วยกัน คำว่า 'นตฺถิ กิญจิ - ไม่มีสักหน่อย" นั้นมีอธิบายว่า (ก็เท่า กับ) มนสิการอย่างนี้ว่า นตฺถิ นตฺถิ - ไม่มี ไม่มี " 'สุญญ์ สุญญ