วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑ - หน้าที่ 245 : หน้า 246/266

ประโยค๘ - วิสุทธิมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑ - หน้าที่ 245 [แก้อรรถปาฐะในวิญญาณัญจายตนะ ในปาฐะเหล่านั้น คำว่า "โดยประการทั้งปวง" นี้ มีนัยอันกล่าว มาแล้ว ส่วนในคำ 'ก้าวล่วงอากาสานัญจายตนะ" นั้น มีอธิบายว่า ตามนัยที่กล่าวมาก่อน แม้ฌานก็ชื่อว่า อากาสานัญจายตนะ แม้อารมณ์ก็ ชื่อ อากาสานัญจายตนะ จริงอยู่ แม้อารมณ์ก็ชื่อ อากาสานัญจายตนะ เพราะอรรถวิเคราะห์ว่า "อากาสานัญจะ (อากาศหาที่สุดมิได้) ด้วย อากาสานัญจะนั้นชื่อว่าเป็นอายตนะ โดยอรรถว่าเป็นที่อาศัยอยู่ ดุจ (คำว่า) เทวายตนะ (คีเทวสถาน) ของเทวดาทั้งหลาย เพราะอากาสานัญจะนั้นเป็นอารมณ์แห่งอารูปฌานที่ ๑ ด้วย" ดังนี้ ตามนัยแรก อีกนัยหนึ่ง อารมณ์ชื่อว่าอากาสานัญจายตนะ เพราะ อรรถวิเคราะห์ว่า "อากาสานัญจะด้วย อากาสานัญจะนั้นชื่อว่าเป็น อายตนะ โดยอรรถว่าเป็นที่กำเนิด ดังคำว่า 'แคว้นกัมโพชาเป็น อายตนะ (คือถิ่นกำเนิด) ของม้าทั้งหลาย" เพราะอากาสานัญจะนั้น เป็นเหตุกำเนิด แห่งฌานนั้นด้วย" ดังนี้ก็ได้ เพราะเหตุที่ วิญญานัญจายตนะนี้ พระโยคาวจร จำต้องก้าวล่วงเสียทั้งสองอย่างนั้น คือทั้งฌานทั้งอารมณ์อย่างนั้น โดยทำมิให้ (อากาสานัญจายตนะนั้น) เป็นไป และโดยไม่ทำในใจ (ถึงอากาสานัญจายตนะนั้น) เท่านั้น จึง จะเข้าถึงอยู่ได้ เพราะเหตุนั้น คำว่า "ก้าวล่วงอากาสานัญจายตนะ นี้ พึงทราบว่าท่านกล่าวรวมเอาฌานและอารมณ์ทั้งสองนั้นเข้าด้วยกัน *รวมความว่า อายตนะ มีความ ๒ นัย นัยหนึ่งว่าเป็นที่อาศัยอยู่ อีกนัยหนึ่งว่าเป็นที่เกิด