อุปมาในพระไตรปิฎก : หน้า 265/373

ปลวกบ้าง เปรียบปัญญาดุจศัสตรา เปรียบพรหมจรรย์ดุจต้นไม้ ธรรมดุจแพ อุปมามรรคมีองค์ 8 ดุจยานอันประเสริฐ กิเลสเปรียบเหมือนสนิม กรรมดุจไร่นา เปรียบวิญญาณเหมือนพืช บาปกรรมเปรียบดุจก้อนเกลือ อุปมาสัตว์โลกด้วยดอกบัว 3 เหล่า เป็นต้น ดังตัวอย่างต่อไปนี้ ตัวอย่างอุปมาเรื่องจอมปลวกปริศนา ครั้งหนึ่ง พระกุมารกัสสปะพักอยู่ที่ป่าอันธวัน เทวดาองค์หนึ่ง เข้าไปหาท่านได้กล่าว กับท่านว่า “พระคุณเจ้าจอมปลวกนี้ย่อมพ่นควันในเวลากลางคืน ย่อมลุกโพลงในเวลากลางวัน” พราหมณ์ได้กล่าวอย่างนี้ว่า “สุเมธ เธอจงนำศัสตราไปขุดดู” สุเมธใช้ศัสตราไปขุดก็ได้เห็น “ลิ้ม สลัก” พราหมณ์กล่าวว่า “สุเมธ เธอจงยกลิ่มสลักขึ้นแล้วใช้ศัสตราขุดต่อไป” สุเมธใช้ศัสตราขุด ลงไปก็ได้เห็น “อึ่ง” พราหมณ์กล่าวว่า “สุเมธ เธอจงนำอึ้งขึ้นมา แล้วใช้ศัสตราขุดต่อไป” สุเมธใช้ศัสตรา ขุดต่อไปได้เห็น “ทางสองแพร่ง” พราหมณ์กล่าวว่า “สุเมธ เธอจงถากทางสองแพร่งออกเสีย แล้ว ใช้ศัสตราขุดต่อไป” สุเมธใช้ศัสตราขุดต่อไปได้เห็น “หม้อกรองน้ำด่าง” พราหมณ์กล่าวว่า “สุเมธ เธอจงยกหม้อกรองน้ำด่างขึ้นมา แล้วใช้ศัสตราขุดต่อไป สุเมธใช้ศัสตราขุดต่อไปได้เห็น “เต่า” พราหมณ์กล่าวว่า “สุเมธเธอจงนำเต่าขึ้นมา แล้ว ใช้ศัสตราขุดต่อไป” สุเมธใช้ศัสตราขุดต่อไปได้เห็น “เขียงหั่นเนื้อ” พราหมณ์กล่าวว่า “สุเมธ เธอจงยกเขียงหั่นเนื้อขึ้นมา แล้วใช้ศัสตราขุดต่อไป” สุเมธใช้ศัสตราขุดต่อไปได้เห็น “ชิ้นเนื้อ” พราหมณ์กล่าวว่า “สุเมธ เธอจงหยิบชิ้นเนื้อขึ้นมา แล้วใช้ศัสตราขุดต่อไป” สุเมธใช้ศัสตราขุด ต่อไปได้เห็น “นาค” พราหมณ์กล่าวว่า “นาคจงดำรงอยู่เถิด อย่าเบียดเบียนนาคเลย จง ทำความนอบน้อมนาค จากนั้นเทวดาได้กล่าวอีกว่า พระคุณเจ้า ท่านควรเข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคแล้วทูล ถามปัญหาทั้ง 15 ข้อนี้ เพราะในโลกพร้อมทั้งเทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมู่สัตว์พร้อมทั้ง สมณพราหมณ์ เทวดาและมนุษย์ ยกเว้นพระตถาคตหรือสาวกของพระตถาคต หรือบุคคลผู้ฟัง จากสำนักของข้าพเจ้านี้เสียแล้ว ข้าพเจ้ายังไม่เห็นบุคคลที่จะตอบคำถามนี้ได้ถูกต้อง เทวดานั้น ได้กล่าวคำนี้แล้วก็อันตรธานไปจากที่นั้น ท่านพระกุมารกัสสปะจึงได้เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระ ภาคถึงที่ประทับได้กราบทูลเรื่องนั้นและทูลถามว่า 254 DOU สรรพ ศ า ส ต ร์ ในพระไตรปิฎก