พระราชกรณียกิจของสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 13/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๑๓ สมภารเจ้า ว่าเป็นเอกอัครศาสโนปถัมภกทั่วกันไป เป็นพระเกียรติยิ่งใหญ่ขจรทั่วภูมิมณฑลคล้าย พระเจ้าอโศกมหาราชในอดีตกาล ก็แลการได้เศวตคชสารมาเป็นพระราชพาหนะเชิดชูพระบรม ของพระมหากษัตริย์เจ้า ผู้มีหัตถานึกเป็นองค์ในจตุรงคเสนาฉันใด การได้พระสารีริกธาตุ ก็เชิดชู พระบารมีของพระมหากษัตริย์เจ้าผู้นับถือพระพุทธศาสนาฉันนั้น ฝ่ายพระราชอาณาจักรนั้น ประการหนึ่ง ทรงกลับตั้งกระทรวงเกษตราธิการขึ้นใหม่มี เสนาบดีเป็นเจ้าหน้าที่บำรุงการกสิกรรม ทรงตั้งข้าหลวงพิเศษให้จัดการออกตราจองมีนาตำลงทุ่ง หลวงและคลองเปรมประชากร คลองประเวศบุรีรมย์ ให้แก่ราษฎรผู้เจ้าของให้เป็นหลักฐาน ป้องกันการกล่าวตู่ที่นาของกันและกัน และโปรดเกล้าฯ ให้ออกหมายประกาศเรื่องการขายฝาก ที่ติด ป้องกันไม่ให้ผู้ถือหนังสือสำคัญสำหรับที่ซึ่งมิใช่เจ้าของได้ช่องตระบัดสินของผู้อื่น เหล่านี้ หมวดเกษตรธิการ หรือกล่าวโดยโวหารเก่าว่า สัสสธัง สังคหวัตถุ คือพระปรีชาฉลาดในการบำรุง ธัญญผล, อีกประการหนึ่ง โปรดเกล้าฯให้ตั้งพระราชบัญญัติเก็บอากรที่ดิน ในมณฑลตะวันตก เฉียงเหนือ ผ่อนปรนอนุโลมแก่ภูมิประเทศ มิใช้ราษฎรผู้ทำไร่นาสวนเลี้ยงชีพต้องเสียอากรเกิน กว่ากำลัง และตั้งพระราชบัญญัติเปลี่ยนวิธีเก็บภาษียาสูบ และออกประกาศแก้วิธีเก็บภาษีน้ำตาล โตนดให้เป็นการเบาแก่ราษฎร ออกประกาศตั้งอัตราเก็บเงินแทนดีบุกภาคหลวงในมณฑลภูเก็ต ผ่อนปรนให้คนทำเหมืองส่งดีบุกไปค้าขายได้โดยสะดวก และพระราชทานพระบรมราชานุญาต ให้เสนาบดีเจ้าหน้าที่ตั้งข้อบังคับสำหรับเจ้าพนักงานกรมสรรพากร เหล่านี้หมวดพาณิชกรรม กล่วตามคำโบราณว่า สัมมาปาสัง สังคหวัตถุ คือกิจการเป็นดุจบ่วงสำหรับคล้องน้ำใจรนให้นิยม ในพระบารมีธรรม, อีกประการหนึ่ง โปรดเกล้า ฯ ให้ตั้งพระราชบัญญัติเก็บเงินค่าแรงแทนเกณฑ์ และพระราชบัญญัติลักษณะทาสในมณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ ทั้ง ๒ อย่าง ผ่อนให้ราษฎรพ้นจาก ความกะเกณฑ์เอามาใช้กรากกรำหรือให้เสียส่วนมีค่ามาก และกระทำความเป็นทาสให้มีที่สุดลง ออกประกาศกำหนดอายุชายฉกรรจ์ให้ยื้อออกไป และปลดชราให้สิ้นเข้ามา ออกประการเรื่อง สินสอดและของหมั้นในระหว่างตัวเมีย ไม่ต้องให้หญิงคืนในเวลาที่หย่าจากกัน โปรดเกล้า ฯ ให้ เจ้าหน้าที่ตั้งข้อบังคับแจกตราภูมิแก่กำนันและผู้ใหญ่บ้าน ออกประกาศให้ใช้คำนำพระนาม พระองค์เจ้านามสมเด็จพระเจ้าน้อยยาเธอ ๒ พระองค์ว่า พระเจ้าวรวงศ์เธอ และโปรดเกล้า ฯ ให้ บุตรบุตรีมียศเป็นหม่อมเจ้า ตั้งพระราชบัญญัติศักดินา และแบบเครื่องแต่งตัวข้าราชการหัวเมือง ฝ่ายพลเรือนเหล่านี้ หมวดสังคหอุบาย หรือปุริสเมธัง สังคหวัตถุ