ความสำคัญของวิริยะและความเพียรในชีวิต : หน้า 266/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญญาณวรเถร) ตุ้ยสฺส สีลวโต สีล จาก สุจริตานี จ ๒๗๑ ชนเหล่านั้น ที่เป็นผู้มีปัญญา ได้เห็นบริจาค แลสุจริต กุลบุตรผู้มีศีลเป็นตัวอย่างก็ย่อมจะนิยม กระทำตาม อิธ ธมม์ จริตวาน ครั้นประพฤติธรรมสุจริตอันจะนำไปสู่สวรรค์สุคติดังนั้นแล้ว ผู้ที่ใคร่กามคุณารมณ์ย่อมจะเพลิดเพลินบันเทิงอยู่ในเทวโลก ความตั้งตนไว้ในคุรที่ชอบนี้ เป็น เหตุยังตนแลอนุชนผู้อนุวัตน์ตามให้บรรลุความเจริญทั้งในอิธโลกแลปรโลก ฉะนี้ สมเด็จพระสุคต มหามุนีจึงตรัสว่า เป็นสมบัติจักรแลมงคลอันสูงสุดประการหนึ่ง พระคุณข้อนี้ นับว่าเป็นอัตต สัมมาปณิธิ มงคลวิเศษที่ต้น อัตตสัมมาปณิธิ สาธุชนจะประพฤติให้เป็นไปด้วยดี ไม่ให้มีความเสื่อมทรามบกพร่อง ก็ ต้องอาศัยวิริยะเข้าช่วยอุปการะเกื้อกูล จึงจะบำเพ็ญให้บริบูรณ์ทุกหน้าที่ ซึ่งเป็นเหตุให้เกิดความ เจริญดีงามตามเนื้อความที่จะรับพระราชทานถวายวิสัชนา ในวิริยสัมปทามงคลวิเศษข้อที่ ๒ สืบ ต่อไป วิริยสมบัตินั้น คือถึงพร้อมด้วยความเพียร วิริย์ ความเพียรนั้นเป็นคุณอันพยุงจิตในอัน ประกอบกิจไม่ให้ย่อท้อ ได้ชื่อในบาลีไวพจน์เป็นหลายประการ โดยลักษณะมีอาทิคือ เพราะเป็นเหตุแกล้วกล้า ไม่เกรงกลัวต่อความไม่สำเร็จ อุฏฐาน เพราะเป็นเหตุลุกขึ้นประกอบ กิจ ไม่นั่งนิ่งเฉยอยู่ อุสสาโห เพราะเป็นเหตุอาจหาญแลอดทนต่ออันตรายมีหนาวร้อนเป็นต้น ธิติ เพราะเป็นเหตุมั่นคง ไม่เสื่อมทราม อฏฐิติ เพราะเป็นเหตุไม่หยุดเลิกละวาง วายาโม เพราะเป็นเหตุชักไปเหนี่ยวรั้งไป ปรกฺกโม เพราะเป็นเหตุบากบั่น มีแต่จะก้าวไปข้างหน้า เป็น นิตย์ อปปฏิวาณี เพราะเป็นเหตุไม่ถอยหลังกลับมายังที่เดิม ปธาน และ ปคคาโห เพราะ เป็นเหตุประคองใจไว้ให้ยิ่ง ยงขน ความเพียรมีลักษณะดังกล่าวแล้วนี้ มีหน้าที่เป็นกลาง เข้าช่วย อุดหนุนในกิจการใด ๆ ย่อมทำกิจการนั้น ๆ ให้แรงขึ้น ทั้งข้างชอบทั้งข้างผิด จึงควรที่บัณฑิตจะ รู้จักใช้ในทางที่ถูก จึงจะให้สำเร็จอิฐวิบุลผล ไม่เช่นนั้น กลับจะให้เกิดโทษแก่ตนแลชนอื่น ยิ่งขึ้นไป เปรียบเหมือนเครื่องมือสำหรับทำไม้ ถ้าเจ้าของใช้ในทางที่ผิด เช่นใช้ประหาร ย่อมจะ ให้โทษ หากใช้ในทางที่ถูกเช่นใช้ทำกิจ ย่อมจะยังประโยชน์นั้น ๆ ให้สำเร็จได้ ข้อนี้ฉันใด ความเพียรก็เป็นฉันนั้น แลความเพียรที่ประกอบถูกทางแลปราศจากโทษ ย่อมยังประโยชน์ให้ สำเร็จแก่ชนทุกจำพวก อุปัฏฐาก จุลลเศรษฐีมีความหมั่น แลรู้จักประกอบพาณิชยกรรมให้ถูก คราวนิยม สั่งสมโภคทรัพย์เป็นอันมากขึ้นได้ในไม่ช้า ต่อก็ได้เป็นเศรษฐีใหญ่ ได้ความสรรเสริญ ในคาถาประพันธ์ว่า