การบำรุงรัฐสมบัติและความสงบในสังคม : หน้า 309/390

ให้เกิด สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ๓๑๔ ๑. ๔ สังคหวัตถุนี้ เป็นอุบายวิธีให้เกิดรัฐสมบัติ ซึ่งได้นามบัญญัติว่า โรคคล สถานที่ราบคาบปราศจากโจรภัยจนถึงวางใจได้ มีทวารเรือนไม่ต้องลงกลอนเป็นคำรบ ๕. กสิ กรรมการทำนาเป็นกำลังใหญ่ของประเทศแถบบุรพทิศ เมื่อราษฎร์ทำนาได้ผลดี ประเทศย่อมมี ความสมบูรณ์ การบำรุงกสิกรรมจึงเป็นราชกรณียะของพระเจ้าแผ่นดิน ชื่อว่า สสสเมธ ประการ หนึ่ง ราชบุรุษ ผู้รับราชการ ทั้งฝ่ายทหาร ทั้งฝ่ายพลเรือน ย่อมไม่มีโอกาสที่จะประกอบกิจเพื่อ ประโยชน์ตน จึงเป็นคนควรจะได้รับพระราชทานพระราชทรัพย์เป็นเครื่องเลี้ยงชีพแลเป็นกำลังใน ราชกิจ เป็นผู้ควรยกย่องไว้ในฐานันดรเป็นพิเศษจากราษฎร์สามัญ เพื่อมีอำนาจในราชกิจนั้น ๆ อันเป็นหน้าที่ การบำรุงราชบุรุษจึงเป็นราชกรณียะของพระมหากษัตริยเจ้า ชื่อว่า ปุริสเมธ์ อีก ประการหนึ่ง พณิชยกรรมการค้าขาย ย่อมเป็นสิ่งที่มุ่งหมายอันสำคัญของประเทศส่วนหนึ่ง คู่กับ กสิกรรม เมื่อพวกพาณิชประกอบกิจค้าขายมีผล รัฐมณฑลย่อมมั่งคั่งด้วยทรัพย์สินพระเจ้าแผ่นดิน ควรเป็นพระราชธุระ ในอันบำรุงการค้าขายให้เป็นไปสะดวก นี้เรียกว่า สมมาปาส์ ทรงรู้จักผูก คล้องใจคนประการหนึ่ง, วาจาย่อมเป็นเครื่องส่ออัธยาศัยของบุคคล เมื่อพระมหากษัตริย์กะชน ทั้งหลาย ด้วยพระวาจาอภิปรายอ่อนหวานทรงทำพระราชปฏิสันถารทักทายโปรยปรายทั่วไป ทรงพระเมตตาอารี แต่นั้นก็จะมีความจงรักภักดีรักใคร่ใน พระองค์ การตรัสพระวาจาอ่อนหวายจึงเป็นราชกรณียะอันพระภูบาลจะพึงทรงทำชื่อว่า จาเปยย์ อีกประการหนึ่ง เมื่อประชาชนทุกจำพวก ได้รับทำนุบำรุงให้มีกำลังเลี้ยงตนได้แล้ว ประเทศย่อมสงราบคาบจากโจรภัย มีเรื่องเล่าว่า พระเจ้ามหาวิชิตราชทรงพระราชดำริจะระงับ โจรผู้ร้าย ในพระราชอาณาเขต ทรงพระสันนิษฐานตามคำของพราหมณ์ปุโรหิตว่า แต่ลำพังจับ มาลงพระราชอาชญา ไม่สามารถจะระงับให้ราบคาบได้ เพราะโจรที่จับได้นั้นเป็นแต่ลางราย โจร ที่เหลืออยู่ยังเบียดเบียนคนทั้งหลาย ได้ต่อไปอีก พระองค์ทรงตั้งอยู่ในพระราโชบายทรง สงเคราะห์ชนชาวนาด้วยทรัพย์เป็นต้นทุน ทรงอุดหนุนราชบุรุษเบี้ยเลี้ยงแลเบี้ยหวัด ให้มีกำลัง เลี้ยงตนแลขวขวายในการทำงาน พวกชาวนาแลพวกประกอบพณิชยกรรมมีทางหาเลี้ยงชีวิต ย่อมไม่ประพฤติทุจริตทรงทางโจรกรรม พวกชาวนาแลพวกประกอบพณิชยกรรมมีทางหาเลี้ยง เขาย่อมเห็นพระราชอัธยาศัยว่า วา ชีวิต ย่อมไม่ประพฤติทุจริตทางโจรกรรม พวกราชบุรุษได้รับอุปถัมภ์พอเพียงแล้ว ย่อมประพฤติ ธรรมในหน้าที่ ไม่เห็นแก่ทรัพย์อันจะพึงได้โดยทางไม่ชอบรัฐชนบทก็ประกอบด้วยความสงบราบ คาบ ปราศจากโจรผู้ร้าย คนทั้งหลาย ต่างขวนขวาย