คุณธรรมและวุฒิบุคคลในพระพุทธศาสนา : หน้า 255/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) เทพเจ้าชั้นดาวดึงส์สวรรค์ ๒๖๐ ได้กล่าวสรรเสริญนรชนนั้นผู้เป็นคนเลี้ยงมารดาบิดา สัมมาคารวะแก่ ผู้ใหญ่ในตระกูล มีวาจาละเอียด เจรจาแต่ถ้อยคำอันจะนำให้เกิดมิตรสันถวะเว้นคำส่อเสียดให้เขา แตกร้าว ประกอบตนในอุบายเครื่องบำบัดมัจฉริยโทษ ครอบงำความโกรธเสียได้ ตั้งอยู่ในสัตย์ ในธรรม ว่าเป็นสัตบุรุษ ดังนี้ อนึ่ง พระบรมวงศานุวงศ์ที่ทรงเจริญพรชนมายุกว่า แลข้าทูลละออง ธุลีพระบาทผู้เจริญวยายุกาล สมเด็จ ฯ เจ้าได้พระราชทานเงินตรากับผ้ารดน้ำเสมอมา ข้อนี้ อนุโลมเข้าในอปจายนธรรม มาในคำสุภาษิตประพันธ์ว่า ๑ เย วุฑฒิ ปจายนฺติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ ปาสา ความว่า ชนทั้งหลายเหล่าใดฉลาดในธรรม ๓ นรา ธมฺมสฺส โกวิทา สมปราโย จ สุคติ ฯ ย่อมคำนับนบนอบผู้เจริญเป็นอาจิณปฏิบัติชน เหล่านั้น อันบัณฑิตพึงสรรเสริญในปัจจุบัน แลสัมปรายภพเบื้องหน้าของชนเหล่านั้นก็เป็นสุคติ ดังนี้ ในคาถานี้แสดงวุฒบุคคลเป็นสรรพสาธารณะไม่จำกัด ควรจัดประเภทพรรณนาได้เป็น ๓ คือ ชาติวุฑโฒ ผู้เจริญโดยชาติ ๑ วยวุฑโฒ ผู้เจริญโดยวัย คุณวุฑโฒ ผู้เจริญโดยคุณ ในวุฒิบุคคล ประเภทนั้น ท่านผู้สูงสุดโดยชาติที่มหาชนนับถือว่าเป็นใหญ่มีกษัตริย มหาศาลเป็นต้น ชื่อว่า ชาติวุฑโฒ ผู้เจริญโดยชาติ ผู้ใหญ่โดยกำเนิด ท่านผู้สูงอายุ ชื่อว่า วยวุฑโฒ ผู้เจริญโดยวัย ผู้ใหญ่โดยอายกาลท่านผู้ทรงคุณสมบัติความดีมาในสันดาน ชื่อว่า คุณวุฑโฒ ผู้เจริญโดยคุณ ผู้ใหญ่ โดยความดี วุฒิบุคคล ๓ ประเภทนี้ ควรแก่อปจายนธรรม คือ อภิวาทน์ การกราบไหว้ ปัจจุฏฐาน การลุกขึ้นรับ อาสนทาน การให้อาสนะที่นั่ง มค คทาน การหลีกทางให้ สกุการครุการมานนปูชา ทำการสักการเคารพนับถือบูชา เมื่อบุคคล มานบนอบวุฒบุคคลทั้ง ๓ นั้น ด้วยอาการมาตรว่าพอเป็นสามีจิกรรม ก็อาจเปลื้องคำครหา แล ห้ามกิริยา ไม่สุภาพเสียได้ ทำตนให้เป็นคนมีอัธยาศัยอันงาม ได้นามว่า ปริสญฺญ ผู้รู้จักประชุม ชน เป็นบุคคลที่บัณฑิตพึงสรรเสริญ เมื่อมารำพึงถึงกุศลจริยาสัมมาปฏิบัติของท่านวุฒบุคคลอัน อำนวยผลให้ท่านสมบูรณ์ด้วยชาติอันประเสริฐ เกิดในตระกูลอันสูง มีชนมายุยืนเป็นเหตุแล้ว แล เคารพนบนอบโดยสถาน เป็นดังภาชนะที่รองกุศลสุจริต เป็นธรรมคารวะ ธรรมบูชา พร้อมด้วย อาการกายวาจาจิต ครบทวารตรัยนี้ จัดเข้าในวีถือปจายนมัยกุศลท่านพรรณนาว่า อาจอำนวยอิฐ วิบุลผลในปัจจุบัน ดังแสดงไว้ในพระพุทธภาษิตคาถา ประพันธ์ว่า