การรู้จักกาลและความสำคัญในงาน : หน้า 57/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ใน ศก ๑๒๕ ๕๗ พระคุณพิเศษ ส่วนอัตตสมบัติ จะถวายวิสัชนะด้วยกาลักญญุตาส่วนปรหิตปฏิบัติจะถวาย วิสัชนาด้วยปุตตสังคหะ และรัฏฐาภิบาลโนบาย พอเป็นนิทสสนัย กาลัญญุตา ข้อต้นนั้น มีพรรณนาว่า เวลา คือคราวครั้ง อันสมควร หรือเป็นโอกาส ชื่อว่า กาลในที่นี้ บุคคลผู้รู้จักกาล เช่นนั้น ชื่อว่า กาลัญญู · ความเป็นผู้เช่นนั้น ชื่อว่า กาลัญญุตา ความเป็นผู้รู้จักกาล, คุณข้อนี้เป็นสำคัญในอันประกอบงานนั้น ๆ ถ้าบุคคลไม่ เป็นกาลัญญู เมื่อถึงคราวที่ควรทำ ก็หาทำไม่ เมื่อเป็นเช่นนี้ ก็จะคลาดจากประโยชน์ที่จะควร ได้ควรถึง ประโยชน์ซึ่งได้อยู่แล้ว ก็กลับจะเสื่อมเสียไป ภัยอันตรายก็ได้ช่อง ที่จะเกิดมี ข้อนี้ พึงสาธกด้วยทีฆาวุชาดกตอนต้น ครั้งพระเจ้าพรหมทัตผู้ครองแคว้นกาสีเสด็จกรีฑาพล เพื่อจะ ไปตีโกศลรัฐ, พระเจ้าที่มีติผู้ผ่านสมบัติในอาณาจักรนั้น ทรงพระดำริเห็นว่า พระองค์มีอาณาเขต น้อย ทั้งขัดสน มีพระราชทรัพย์พลพาหนะก็น้อย คลังศัสตราวุธยุทธภัณฑ์และฉางอันเป็นที่ รวบรวมเสบียงอาหารก็บกพร่องไม่สมบูรณ์ ไม่มีทางจะต่อยุทธ์กับพระเจ้าพรหมทัตผู้มีกำลัง ใหญ่ แม้แต่เพียงศึกเดียวเท่านั้น ครั้นลงสันนิฏฐานเช่นนี้แล้วก็ทิ้งพระนครเสีย ปลอมพระองค์พา พระมเหสีประสาตไป, พระเจ้าพรหมทัตก็ได้โกศลรัฐโดยง่ายดาย ไม่พักต้องรบยังจับพระเจ้า ที่มีติกับพระมเหสีได้ในภายหลังอีกด้วย, โกศลรัฐแม้เป็นประเทศน้อย แต่ตั้งอยู่ติดต่อกับแคว้น กาสีอันเป็นประเทศใหญ่ เมื่อยังทรงความเป็นอิสระด้วยตน ก็ชอบแต่จะเตรียม พลพาหนะสั่งสม ทรัพย์พัสดุศัตรวุธ ยุทธภัณฑ์และเสบียงอาหาร จัดการป้องกันรักษาและทำนุบำรุงให้สมบูรณ์ เพื่อจะได้เกิดทรัพย์เป็นเครื่องเพิ่มพูนกำลังยิ่งขึ้นไป จนสุดวิสัยที่อาจจะเป็น อันกิจเช่นนี้จำจะต้อง ทำให้พร้อมไว้ในเวลาสงบยังไม่มีศัตรูมารบกวน จะปล่อยไว้ให้ขาดตกบกพร่อง จะตระเตรียม การละเลยให้ล่วงเวลา เป็นเหตุแห่งหายนะเมื่อ เฉพาะในเมื่อยามต้องการ ไหนเลยจะทัน ภายหลังดังสาธกนี้ อีกประการหนึ่ง ชนผู้ไม่รู้จักกาล แม้เมื่อทำกิจ แต่ทำให้ผิดสมัย คือด่วนทำ เสียแต่เมื่อยังไม่ทันถึงเวลา การงานก็หาสำเร็จผลดีไม่เลย ฯ ข้อนี้จึงเห็นอุทาหรณ์ในเรื่องพระเจ้า อชาติศัตรู ผู้ครองรัฐ ทำสงครามกับ