บทความเกี่ยวกับสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 23/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๒๓ และควรแก่ครูฐานตั้งอยู่ในที่เป็นพระศาสดา เวไนยสัตว์ให้ปฏิบัติตาม ให้บรรลุถึงความบริสุทธิ์ เป็นที่นับถือบูชาของมหาชน พระองค์ตรัสรู้ธรรมที่จริงที่ชอบตามลำพังพระองค์ ไม่มีผู้ใดเป็นครู อาจารย์สั่งสอน รู้ชอบไม่วิปริตให้สำเร็จประโยชน์ของพระองค์และผู้อื่นได้ สวากขาโต ภวตา ธม โม ธรรมอที่พระองค์ทรงแสดงสั่งสอนเวไนยสัตว์ ได้ชื่อว่าตรัสชอบแล้ว สุปฏิปันโน ภควโต สาวก สงโฆ สงฆ์สาวกของพระผู้มีพระภาคเจ้าปฏิบัติชอบแล้ว นี้ชื่อว่า ตถาคตโพธิสัทธา เชื่อพระปัญญา ตรัสรู้ของพระตถาคตเจ้า ศรัทธา มีลักษณะและประเภทดังพรรณนามานี้ เป็นกุศลธรรมส่วน เจตสิก เมื่อเกิดขึ้นในจิตใจของผู้ใดแล้ว ก็ทำให้ผู้นั้นมั่นคงในกิจที่จะพึงทำ กำจัดในโทษที่เป็น ข้าศึกแห่งตน คือ อสัทธิยะ ความไม่เชื่อถือ และวิจิกิจฉา ความเคลือบแคลงสงสัยอันเป็นเหตุไม่ กล้าหาญและลังเลในอันที่จะทำกิจการนั้น ๆ มีคำสรรเสริญไว้ในพระบาลีว่า สุทธา ทุติยา ริสสส โฆติ สรัทธา เป็นเพื่อนสองของบุรุษ ดังนี้บ้าง สทฺธีธ วิตต์ ปุริสสส เสฏฐ์ ศรัทธา เป็นทรัพย์อันประเสริฐของบุรุษในโลกนี้ ดังนี้บ้าง สุขา สทฺธา ปติฏฐิตา ศรัทธาที่ตั้งมั่นแล้ว ย่อมยังสุขให้เกิด ดังนี้บ้าง สทฺธา พนฺธติ ปาเถยย์ ศรัทธา ย่อมรวมเสบียงไว้ ดังนี้บ้าง ความถึง พร้อมบริบูรณ์ด้วยศรัทธา มีลักษณะและประเภทดังพรรณนามาแล้วนั้น ชื่อว่าสัทธาสัมปทา สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงตั้งอยู่ในสัทธาสัมปทานแล้ว ทรงบำเพ็ญ ทศพิธราชธรรมจริยา และทรงทำนุบำรุงพระพุทธศาสนาด้วยประการต่าง ๆ เนือง ๆ มา พระ ราชกุศลที่ได้ทรงบำเพ็ญด้วยกำลังพระราชศรัทธาอันเป็นสำคัญควรยกขึ้นกล่าวนั้น คือครั้งเมื่อได้ เสด็จเถลิงยราชสมบัติเป็นพระเจ้าแผ่นดินแล้ว ยังได้ทรงอุปสมบทเป็นพระภิกษุบำเพ็ญสมณธรรม เป็นอุปนิสัย และทรงสถาปนาและปฏิสังขรณ์พระอารามใหญ่น้อย ทรงสร้างพระปริยัติธรรม ครั้ง หนึ่งได้พิมพ์พระบาลีไตรปิฎกขึ้นถึง ๑,๐๐๐ จบ มีพระเกียรติคุณปรากฏไปทั่วโลก และได้ทรง บริจาคมหาทานการใหญ่เป็นหลายวาระควรเปรียบด้วยพระเจ้าปเสนทิโกศล ทรงบำเพ็ญอสทิ สทาน เสร็จด้วยกำลังพระราชศรัทธาและพระราชวรฤทธิ์ ไม่มีใครอื่นจะทำได้ และในศึกหลัง พระราชอุตสาหะเสด็จพระราชดำเนินขึ้นไปสู่เมือง พิษณุโลก ทรงปิดทองและสมโภชพระพุทธชินราช อันเป็นพระพุทธรูปสำคัญพระองค์หนึ่งใน ประเทศนี้ มีพระนามปรากฏในพระราชพงศาวดาร และทรงหล่อพระพุทธปฏิมากรด้วยทรงสำริด สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้าทรง ถ่ายอย่างจากพระพุทธชินราชนั้น มีพระอิริยาบถและขนาดเป็นอย่างเดียวกัน มีพระอาการเสด็จ นง