ความเพียรและการพึ่งพาตนเองในพุทธศาสนา : หน้า 71/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๗๑ มีธรรมเป็นที่พึ่ง อย่ามีอย่างอื่นเป็นที่พึ่ง พระพุทธภาษิตนี้ แสดงปฏิบัติที่สมควรแก่สมณะผู้รับ เทศนาก็จริงอยู่ ถึงอย่างนั้น ก็แนะให้สันนิษฐานว่า อันคนจะทำเกาะ คือถิ่นฐานของตน ไม่ให้ ห้วงน้ำคืออันตรายท่วมทับได้ จะต้องคิดอาศัยตนเอง จะคิดพึ่งพิงพวกอื่นหาใช่ทางไม่ ต้องทำตน ให้บริบูรณ์ด้วยคุณธรรมนั้น ๆ ซึ่งเป็นเครื่องป้องกันบำรุงรักษา เป็นต้นว่าองคสมบัติ ๔ ประการ ในหนหลัง. อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ โก หิ นาโถ ปโร สิยา (๑) ตนของตนแล ย่อมเป็นที่พึ่งของตน ใครอื่นเล่าจะมาเป็นที่พึ่ง, วิริเยน ทุกขมจุเจติ (๒) ถึงยาม ตกทุกข์ยาก จะล่วงทุกข์นั้นได้ ก็เพราะเพียร ดุจพระเจ้าวัฏฏคามณีอภัย ผู้ผ่านสมบัติในลังหา เมื่อ ราวพุทธศาสนกาล ๔๓๗ ปี เสียพระนครแก่พวกทมิฬ ต้องเสด็จประสาตไปซุ่มอยู่ในไพร ท้าว เธอไม่ท้อแท้ มุ่งหมายแต่จะได้พระนครคืนให้จงได้ อุตสาหะเกลี้ยกล่อมผู้คนรวบรวมรี้พลเข้าเป็น กำลังอยู่ถึง ๑๕ ปี จึงมีพระนครคืนได้ ปราบทมิฬให้ปราชัยพ่ายแพ้ ทรงราชย์สืบมาโดยไม่มีภัย ความเพียรย่อมเป็นกำลังใหญ่ ให้สำเร็จผลที่มุ่งหลาย วายเมเถว ปุริโส ยาว อตฺถสฺส นิปฺปทา (๓) เป็นชายควรพากเพียรไป กว่าผลจะสำเร็จ กยิรา เจ กยิราเถน (๔) ถ้าจะทำควรทำกิจนั้นจริง ๆ เมื่อได้ทำเช่นนั้นแล้ว ผลจะไม่สำเร็จก็ตามที ไม่ต้องมีวิปฏิสาร ในหมู่บรรพชิต สมเด็จพระ ธรรมสามศร ก็ทรงสรรเสริญจตุรงคมหาประธาน คือความเพียรอย่างใหญ่ไม่เห็นแก่องคาพยพ ๔ แสดงโดยบาลีว่า กาม ตโจ นหารุ จ อฏฐิ จ อวสิสสดุ (๕) เป็นต้น มีความว่า เลือดเนื้อในกายของเรา แห้งเหือดไปเถิด จงเหลืออยู่แต่หนัง เอ็น กระดูก ก็ ตามที ผลนั้นใด จะพึงถึงได้ด้วยเรียวแรงของบุรุษ ด้วยความเพียรของบุรุษ ด้วยความเพียรของ บุรุษ ด้วยความบากบั่นของบุรุษ ยังไม่ถึงผลนั้นแล้ว และจะหยุดเพียรเสีย จักเป็นอันไม่มี. แม้ สมเด็จพระชินสีห์ ได้ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เป็นเอกอัครในโลก ก็เพราะอาศัยความ เพียร, ตั้งแต่ออกมหาภิเษกรมณ์ ได้ทรงบำเพ็ญทุกรกิริยาถึง 5 ปี แสวงหาพระปัญญาตรัสรู้ใน วิธีต่าง ๆ ในที่สุดก็ได้บรรลุในทางทำจิตให้บริสุทธิ์, พระราชา (๑) ขุ. ธ. ๒๕/๓๖. (๒) สํ. ส. ๑๕/๓๑๕. (๓) สํ. ส. ๑๕/๓๓๐. (๔) สํ. ส. ๑๕/๖๗. (๕) อง. ทุก. ๒๐/๒๖๔.