พระราชกรณียกิจของสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 26/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ២៦ พระเจ้าพรรดิราช ผู้สามารถในราชกิจฝ่ายทหารและพลเรือน อันเป็นหน้าที่ของตนเป็นตัวอย่าง ก็อาจจะดำรงเอกราช ถ้าสมเด็จบรมกษัตริยาธิราชเจ้าทรงประกอบด้วยความสามารถ ศวรรยาธิปัตย์ ปกครองรัชสีมามณฑล ป้องกันปรปักษ์มิให้มาย่ำยีได้ เป็นบรมนาถอันใหญ่ของข้า ขอบขัณฑสีมา ผู้อยู่ใต้พระบารมี สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าทรงประกอบด้วยสามัตถิย คุณนี้แล้วดำรงเอกราชสยามาณาจักรให้สมบูรณ์เกษมสุขปราศจากภัย ดำรงเอกราชสยามณาจักร ให้สมบูรณ์เกษมสุขปราศจากภัย การใด ๆ ที่เป็นคุณประโยชน์ ก็ได้ทรงขึ้นในราชอาณาจักร ได้ ทรงแก้ไขเปลี่ยนธรรมเนียมต่าง ๆ ให้เจริญขึ้นทันสมัยที่โลกดำเนินไปอยู่ สิ่งใด ๆ ที่เป็นภัยอัน จะทำอนัตถพินาศแก่ราชอาณาจักร และประชาชาน ก็ได้ทรงป้องกันเพื่อมิให้เกิดขึ้นหากเกิดขึ้น แล้วก็รีบบำบัดเสียโดยพลัน ข้อนี้จึงสันนิษฐานด้วยเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในไม่ช้ครั้งเกิดพวกดจร กบฏก่อการจลาจลปล้นปัจจันตชนบทในจังหวัดมณฑลอีสานและมณฑลพายัพ สมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารเจ้าได้ทรงระงับการจลาจลนั้น ให้สงบไม่ลุกลามไปได้ในเร็ววัน ด้วยกำลังพระ ปรีชาสามารถอันยิ่งใหญ่ พระคุณข้อนี้ จัดว่าสามัตถิยะนับในลำดับเป็นมงคลวิเสสที่ ๒. พระราชจริยารัฏฐาภิบาลโนบายนั้น คือราชกรณียกิจที่ทรงจัดขึ้นด้วยพระบรมเดชานุภาพ เพื่อเป็นประโยชน์คุณแก่พระราชอาณาจักรกับทั้งประชาชนข้าขอบขัณฑสีมาเพียงข้อเดียวนี้ ก็ยาก ที่จะพรรณนาให้จบลงในกถามรรคกัณฑ์นี้ จะรับพระราชทานพรรณนาแต่การที่ได้เป็นไปแล้วใน ขวบหลัง ตั้งแต่กันยายน ศก ๑๒๐ ถึง สิงหาคม ศก ๑๒๑ โดยเอกเทศเท่านั้น ฝ่ายพระพุทธจักร ได้ทรงตั้งพระราชบัญญัติปกครองคณะสงฆ์เพื่อวางแบบลงให้เป็น หลักฐาน พระราชทานอำนาจแก่เจ้าอาวาส ตลอดขึ้นไปถึงเจ้าคณะใหญ่ เพื่อเป็นภารธุระในกิจ พระศาสนาได้โดยสะดวก ทั้งในส่วนนิคคหะ คือปราบปรามพวกอลัชชี และทั้งในส่วนปัคคหะ คือ ยกย่องผู้มีศีลเป็นที่รัก และทรงวางหน้าที่ของเจ้าพนักงานฝ่ายฆราวาสให้อุดหนุนเจ้าคณะนั้นด้วย พระราชบัญญัตินี้ จะเป็นเครื่องรักษาคณะสงฆ์ให้ตั้งอยู่ในระเบียบเรียบร้อย อุดหนุนพระวินัย บัญญัติด้วยอำนาจฝ่ายราชอาณาจักรอีกส่วนหนึ่งภิกษุสงฆ์มีพระวินัยบัญญัติ และพระราชบัญญัติ รักษาไว้ให้ตั้งอยู่ในระเบียบแล้ว ก็จะตั้งมั่นสืบอายุพระพุทธศาสนาให้ถาวรตลอดกาลนาน ข้อนี้ พึงสาธกด้วยข้อความที่กล่าวไว้ในคัมภีร์พระวินัยมหาวิภังค์ (๑) ดังนี้ว่า พระสารีบุตรเถรเจ้าทูล ถามพระบรมศาสดาถึง