ความสุขและสมาธิในพระพุทธศาสนา : หน้า 144/390

สมเด็จพระญาณสังวรสมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปริณายก ๑๔๘ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้ สงัดจากกาม สงัดจากอกุศลธรรม บรรลุ ปฐมฌาน มีวิตก มีวิจาร มีปีติ และสุขอันเกิดจากวิเวก (ความสงัด) อยู่บรรลุ ทุติยฌานมี ความผ่องใสแห่งจิต ณ ภายใน เป็นธรรมเอกผุดขึ้น เพราะวิตกวิจารสงบไป ไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร มีปีติอละสุขอันเกิดจากสมาธิอยู่ เป็นผู้มีอุเบกขา มีสติ มีสัมปชัญญะ เสวยสุขด้วยกาย เพราะปีติ สิ้นไป บรรลุตติยฌานที่พระอริยะทั้งหลายสรรเสริญว่า ผู้ได้ฌานนี้ เป็นผู้มีอุเบกขา มีสติ อยู่ เป็นสุข บรรลุจตุตถฌาน ไม่มีทุกข์ ไม่มีสุข เพราะละสุข ละทุกข์ และดับโสมนัสโทมนัสก่อน ๆ ได้ มีอุเบกขาเป็นเหตุให้สติบริสุทธิ์อยู่ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้แลเป็นอธิบายในเรื่องสุขของภิกษุ อธิบายโดยทั่วไป ความสุขที่ทุก ๆ คนได้ นอกจากอาศัยสุขสมบัติประการอื่นแล้วยังต้อง อาศัยสุขสมบัติทางจิตใจประกอบเป็นหลักสำคัญ คือสมาธิความตั้งใจมั่นหรือฌานความเพ่ง อัน ได้แก่การปฏิบัติทำจิตใจให้สงบตั้งมั่นเพ่งพินิจในอารมณ์ อันเป็นที่ตั้งของความสงบ อันเป็นกุศล จึงจะทำให้จิตใจมีสุข เป็นสุขภาพทางจิต มีพละกำลังควรแก่การงาน คือสามารถปฏิบัติงานต่าง ๆ ที่เป็นประโยชน์ถูกต้องเป็นบุญเป็นกุศลได้ทั้งจะทำให้ได้ทักษะสติปัญญาสามารถในการงานที่ ปฏิบัติทั้งปวง นตฺถิ ฌาน อปุญฺญสฺส ปญฺญา นตฺถิ อฌายโต ยม ฌานญฺจ ปญฺญา จ ส เว นิพพานสนฺติเก แปลความว่า ฌาน ความเพ่งพินิจย่อมไม่มีแก่ผู้ไม่มีปัญญา ปัญญาย่อมไม่มีแก่ผู้ไม่เพ่ง พินิจ ปัญญาและฌานมีในผู้ใด ผู้นั้นแลเข้าไปในที่ใกล้นิพพาน สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ได้ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจน้อยใหญ่สำเร็จ พร้อมทั้งทศพิธราชธรรมและบารมีธรรมโดยพระราชประสงค์ ด้วยความที่ทรงมีพระราชมนัส จิตใจสงบตั้งมุ่งมั่นอันนับได้ว่าเป็นสมาธิหรือฌาน ในระดับที่เป็นราชธรรมเป็นเหตุให้เกิด ความสุขทั้งที่เป็นส่วนพระองค์ และอาณาประชาราษฎรทั้งปวงตามพระราชประสงค์ พระราชทานถวายวิสัชนา สุขวัฑฒนธรรม เป็นมงคลวิเสสที่ ๑ จึงรับ โภควัฑฒนธรรม พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ในจักกวัตติสูตรต่อจากสุขวัฑฒนธรรมว่า กิญฺจ ภิกฺขเว ภิกขุโน โภคสม เป็นต้นแปลความว่า “ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในเรื่องโภคะของภิกษุ มีอธิบายอย่างไร ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในพระธรรมวินัยนี้ มจิตประกอบด้วยเมตตาแผ่ไปตลอดทิศ ๑ ทิศที่ ๒ ทิศที่ ๓