พระบรมศาสดาและการตั้งอยู่ในความเป็นกลาง : หน้า 331/390

๓๓๖ สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) เฝ้ากราบทูลถามเหตุกะพระบรมศาสดาพระองค์ทรงตั้งอยู่ในความเป็นกลาง ตรัสไกล่เกลี่ยว่า ที่ เป็นเช่นนั้นเพราะภิกษุทั้งหลายยังไม่ได้ความคุ้นเคยสนิทสนมในพระราชสำนักข้อนี้ เป็นมูลให้ พระเจ้าปเสนทิโกศลทรงขอนางวาสภขัตติยา ซึ่งนับเนื่องในพระญาติเกี่ยวดองกับพระบรมศาสดา มาเป็นพระมเหสีในภายหลัง เพื่อให้ปรากฏว่าเป็นพระญาติเกี่ยวดองกับพระบรมศาสดาเป็น อุบายปลูกความสนิทสนมในภิกษุทั้งหลายขึ้นได้ ด้วยประการฉะนี้ จึงจะดีไม่มีโทษคือท่านเป็นผู้ อันพระองค์ไว้วางพระหฤทัย มอบภาระอันนี้ให้แล้ว ท่านต้องพยายามเป็นภาระอันนั้นให้ตลอดไป ด้วยดี อย่าให้เสียทีที่ทรงไว้วางพระหฤทัย ถ้าไม่เช่นนั้นตนก็จะได้รับโทษเสียหาย ทั้งจะเป็นข้อ ระคายกระเทือนถึงพระบาทยุคลอีกด้วย อนึ่ง การที่พระเจ้าปเสนทิโกศลเสด็จออกช้าแลต้องยืน นี่ก็เหตุหนึ่ง แต่ว่าอำนาจแห่งข้อเหตุนี้ ยังไม่พอที่จะให้กลับเสียได้โดยปราศจากทาง คอย เสียหายเพราะว่าแม้เสด็จออกช้า ก็ยังไม่ล่าจนถึงล่วงเลยโภชนกาล แลแม้ต้องยืนคอยนานก็ยังไม่ เนิ่นจนเกินกว่าที่จะทนได้ อนึ่ง การรักษาศรัทธาปสาทะอันเป็นมูลแห่งกุศลสมบัติของทายก ย่อมเป็นหน้าที่ของปฏิคาหกทั้งหลายความเหนื่อยยากลำบากกายเมื่อเทียบกับความเสียหาย อัน จะเกิดเพราะความทำไม่สมควรนั้นแล้ว ก็เป็นการมีประมาณน้อย พระอานนทเถรเจ้าชะรอยจะ พิจารณาเห็นอำนาจแห่งเหตุดังนี้ จึงหาได้หลีกหลับไปตามอำเภอใจตนเป็นอัตตาธิปไตย พลอยไปตามหมู่มากเป็นโลกธิปไตยเหมือนเช่นภิกษุบริวารทั้งหลายเหล่านั้น แล ท่านตั้งมั่นอยู่ใน ความสมควรเป็นธัมมาธิปตย ประพฤติเป็นไปในอำนาจแห่งเหตุจนตลอด รักษาตนให้ปลอดไป จากความเสียหาย ป้องกันข้อระคายมิให้ข้องถึงพระบรมศาสดา ทั้งประทั้งพระประสาทะ ศรัทธาของพระเจ้าปเสนทิโกศลไว้ได้ด้วย, ปฏิปทาของพระอานนท์นี้ ควรเป็นเยี่ยงอย่างอันดีแก่ เสวกามาตย์ราชภัฏผู้ได้รับมอบพระราชภาระให้ปฏิบัติต่างพระเนตรพระกรรณ จะพึงนำพระราช ภาระนั้น ๆ ไปด้วยความเป็นผู้ตั้งอยู่ในการณวสิกตารักษาตนให้สวัสดี ไม่ประพฤติให้เป็นที่ราศี ขุ่นเคืองถึงเบื้องพระบาท รักษาผลประโยชน์ของหลวงแลประชาราษฎร์ มิให้เสื่อมเสียทั้งสอง สถาน ชื่อว่าเป็นปริวารรัตนะหาได้ยาก ในการรับคนเข้าทำเป็นบรรพชิตบริษัท กล่าวคือรับกุลบุตรผู้มีศรัทธาปรารถนาจะบวช ให้ได้บรรพชาอุปสมบท เอหิภิกขุอุปสัมปทา ครั้งแรกสมเด็จพระสุคตก็ทรงรับด้วยพระองค์เองด้วยวิธี ครั้นต่อมามีพระสาวกตรัสรู้เสด็จขึ้นหลายรูปพอเป็นกำลังในการแพร่พระ ศาสนาได้ จึงทรงส่งท่านเหล่านั้นให้แยกย้ายกันไปประกาศพระศาสนา