พระราชจริยาและพระราชกรณียกิจของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า : หน้า 76/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๗๖ พระพุทธประสงค์จะทรงบำเพ็ญพุทธจริยา ให้สำเร็จประโยชน์แก่โลก ด้วยประการดังนั้น บรม บพิตรพระราชสมภาคเจ้าก็สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้าก็เหมือนกัน ตั้งพระราชหฤทัยจะ รักษาพระชนม์และบำรุงพระกำลังไว้เพื่อทรงบำเพ็ญพระราชจริยาให้ภัยโยภาพ เพื่อประโยชน์แก่ แผ่นดินและประชาชน ต้องด้วยความสรรเสริญในพุทธนิพนธ์ว่า หิโต พหุนฺนํ ปฏิปชช โภเค ต เทวตา รกฺขติ ธมฺมคุตต์ เทวดาย่อมรักษาบุคคลนั้น อันธรรมคุ้มครองรักษา พหุสฺสต์ สีลวตูปปนฺนํ ธมฺเม ฐิติ น วิชหาติกิตฺติ เกียรติคุณย่อมไม่ละท่านผู้นั้นที่เป็นพหุสูตมีสดับมากบริบูรณ์ด้วยสีลาจารวัตรตั้งอยู่ในธรรม ธมฺมฏฺฐ์ สีลสมฺปนฺนํ เนกข์ ชมโพนทสุเสว ใครเล่าจะควรจะนินทาท่านผู้นั้น ผู้ตั้งอยู่ในธรรม ถึงพร้อมด้วยศีล มีปกติกล่าวคำสัตว์ มีหิริอยู่ใน ใจ ไร้โทษดุจแท่งทองชมพูนุทหนักนิกขะ เทวาปิ น ปสนฺติ ๑ สจฺจวาที หิรีมน์ โก ต์ นินทิตมรห พรหมนาปิ ปส์สโต ฯ อย่าว่าแต่มนุษย์เลย แม้เทวดาแม้พรหมก็ย่อมสรรเสริญท่านผู้นั้นทั่วไป ฉะนี้ พระคุณนี้จัดเข้าใน โลกัตถจริยา เป็นมงคลอันสูงสุด มีในสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้าก็เป็นประการที่ ๒. พระราชจรรยารัฏฐาภิบาลโนบายนั้น คือพระราชกรณียะกิจที่ทรงจัดขึ้นด้วยพระบรมเด ชานุภาพ เป็นอุปการะแก่พระคุณข้อที่ ๒ ซึ่งแสดงมาแล้วนั้น ในขวบหลังตั้งแต่ กันยายน ศก ๑๒๕ ถึง สิงหาคม ศก ๑๒๖ นี้ ข้อที่ควรยกย่องขึ้นพรรณนาคือ ในคราวที่เสด็จประพาสจากพระมหานครสู่ทวีปยุโรปนั้น ทรงตั้งสมเด็จพระบรมโอรสาธิ ราชมกุฎราชกุมาร พระราชโอรสร่วมพระราชหฤทัย เป็นผู้สำเร็จราชการรักษาพระนคร พร้อม ด้วยมุขมนตรี สภาชุมนุมที่ปรึกษาผู้ใหญ่ และเสนาบดีสภาชุมนุมเจ้ากระทรวง โปรดเกล้า ฯ ให้ ทรงประศาสน์ราชกิจ ตามแผนกโดยระบอบชอบแก่พระ (๑) ปญฺจก. ๒๒/๕๑.