สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 75/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๗๕ ได้อยู่เป็นสุขสบาย ไม่ต้องหวาดต่อภยันตราย วางใจลงได้จนแทบจะไม่ต้องลงสลักประตูบ้านเรื่อง เป็นทางปลูกความเชื่อถือของประชาชน ๑ โลกัตถจริยา เป็นปฏิปทาของท่านผู้เป็นบุรุษรัตน์ ทั้ง ฝ่ายบรรพชิต ทั้งฝ่ายคฤหัสถ์ ด้วยประการฉะนี้ ท่านผู้มีจริยาเห็นปานนั้น ย่อมดำรงชนมชีพอยู เพื่อหิตสุขแห่งสัตว์โลก เป็นที่สรรเสริญของนักปราชญ์ ปญฺญาชีวิชีวิตมาหุ เสฏฐ์ บัณฑิต ทั้งหลาย ย่อมกล่าวสรรเสริญชีวิตของท่านผู้มีปกติอยู่ด้วยปัญญา ว่าประเสริญสุดไม่เปล่าจาก ประโยชน์, วิริยภาพที่เป็นคุณสมบัติ ของท่านผู้เป็นอุดมบุรุษ ย่อมเป็นกำลังอุดหนุดให้ท่านได้ บำเพ็ญโลกัตถจริยาให้ไพศาล สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้า ทรงประกอบด้วยพระวิริยสมบัติแล้ว ทรงบำเพ็ญ ราชธรรมอุปถัมภ์พระพุทธศาสนา บริหารพระราชอาณาจักร ชุบเลี้ยงพระราชวงศานุวงศ์ เสวกามาตย์ราชบริพาร ทั้งฝ่ายทหารทั้งฝ่ายพลเรือน ทำนุบำรุงทวยอาณาประชาราษฎรเพื่ออยู่ เย็นเป็นสุข นิรทุกข์นิรภัย อนุโลมเข้าในจักรวรรดิวัตรและสังคหวัตถุซึ่งแสดงมาแล้วในหนหลัง ตั้งแต่พระราชหฤทัยมั่นอยู่ในพระราชจริยา พระราชอุตสาหะ จัดในราชกิจ เป็นเหตุให้สมเด็จ บรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า เสื่อมล้าพระกำลังลง ไม่ทรงพระสำราญโดยลำดับมา จนเป็นเหตุ ต้องเสด็รักษาพระองค์ ณ ทวีปยุโรป ซึ่งเป็นข้าขอบขัณฑสีมา เป็นที่ว้าเหว่พระราชหฤทัย ทั้งจะ ได้เสวยความลำบกาพระกมล เพราะไม่บริบูรณ์แห่งอุปัฏฐาน, การบำรุงบำเรอดังได้เคยมา ทั้งนี้ ก็เพื่อจะรักษาพระชนม์และบำรุงพระกำลังไว้ทรงราชภาระให้เป็นหิตานุหิตประโยชน์ทั่วกัน ข้อนี้ เหมือนสมเด็จพระสรรเพชญพุทธเจ้าเมื่อแรกได้ตรัสรู้ ทรงพิจารณาเห็นอุปนิสัยของสัตว์โลก ผู้จะรู้ ทั่วถึงธรรมมีอยู่ และทรงสันนิษฐานว่าจะแสดงธรรมแล้ว ทรงทำอายุสังขาราธิษฐาน คือ ตั้ง ปรารถนาที่จะดำรงพระชนมายุอยู่ กว่าพุทธบริษัทจะได้ความเข้าใจธรรมชัดเจน และปฏิบัติชอบ สมควรแก่พระธรรม สามารถจะบอกกล่าวสั่งสอนผู้อื่นนำสืบกันไป กว่าพระศาสนาจะไพบูลถาวร แพร่หลายสำเร็จประโยชน์แก่ชนเป็นอันมาก หากจะมีโรคาพาธพยาธิพิบัติ เกิดขึ้นตัดทอนอายุ สังขาร ก็จะทรงพยายามเพื่อบำบดเสีย ด้วยกำลังพระอิทธิบาท จะบำรุงพระองค์ให้ทรงอยู่ก่อน กว่าพระศาสนาและบริษัทจะสมบูรณ์ฉะนั้น โดยปกติพระอรหันต์เจ้า ย่อมไม่มีความอาลัยเสียดาย ในร่างกายและชีวิต จะเป็นอยู่ในเท่าไร ก็ตามที ถึงอย่างนั้น สมเด็จพระโลกนาถเจ้า ทรงทำ อายุสังขาราธิษฐานในที่นี่ ก็ด้วย (๑) สํ. ส. ๑๕/๕๘. ขุ. ส. ๒๕/๓๖๐.