สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 77/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ประกอบด้วยองค์สมบัติ ๗๗ ราชนิยม แลสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจ้านั้น อันท่านที่เป็นมุขมนตรี และเจ้ากระทรวงเข้า ช่วยเป็นกำลัง ได้ทรงสั่งและรักษาราชการ ด้วยพระวิริยะปรีชาสามารถ สมแก่เป็นที่วางพระราช หฤทัยไว้ ต้องด้วยลักษณะพระราชโอรสผู้ใหญ่ของพระเจ้าจักรพรรดินาถที่แสดงในพระสูตรว่า ๕ ประการ คือ อัตถัญญู เป็นผู้รอบรู้อรรถ คือกระแสความ และผล ประวัติ ธัมมัญญู เป็นผู้รอบรู้ธรรม คือสันทันในพากย์คำ และเหตุการณ์ มัตตัญญู เป็นผู้รู้จัก ประมาณ คือความพอดีแห่งกิจและบุคคล กาลัญญู เป็นผู้รอบรู้กาลสมัยที่สมควรประกอบกิจให้ สบโอกาส ปริสัญญู เป็นผู้รู้จักบริษัทว่าจะควรยึดเหนี่ยวไว้ได้ด้วยสถานไร. สมเด็จบรมบพิตรพระ ราชสมภาคเจ้าได้ทรงพระราชโอรสผู้ทรงคุณสมบัติเช่นนี้ไว้ต่างพระองค์ ถึงจะเสด็จอยู่ในที่ไกลก็ พอจะทรงเบาพระวิตกถึงราชการได้ แม้นเสด็จอยู่ในพระนคร สมด้วยพระพุทธภาษิตในคัมภีร์ ปัญจกนิบาต อังคุตตว่า (๑) ปญฺจ ภิกขเว องเคห์ สมนาคโต ราชา ขตฺติโย มุทธาภิสิต โต ยสส์ ยสส์ ทิสาย์ วิหรติ สกลุ่มเยว วิชิเต วิหรติ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ขัตติยราชผู้ได้ มุรธาภิเษกแล้ว ประกอบพร้อมด้วยองค์ ๕ ประการแล้ว เสด็จอยู่ในทิศใด ๆ ก็ชื่อว่าเสด็จอยู่ใน แว่นแคว้นของพระองค์เอง, องค์ ๕ นั้น คือ อุภโต สุชาโต โหติ มีพระชาติอันดีทั้ง ๒ ฝ่าย คือทั้งฝ่ายพระชนนี ทั้งฝ่ายพระชนก มีพระครรภ์เป็นที่ถือปฏิสนธิหมดจดเป็นอันดีตลอด ๗ ชั่ว บุรพบุรุษ อันผู้ใดผู้หนึ่งไม่ติเตียน ไม่คัดค้านได้ เพราะถ้อยคำปรารภพระชาติ ข้อที่มีพระชาติ ข้อ ที่มีพระชาติสูงทั้ง ๒ ฝ่ายนี้ เป็นองค์อันหนึ่ง อตฺโฒ โหติ เป็นผู้มั่งคั่ง มีพระราชทรัพย์มาก มี เครื่องอุปโภคมาก มีพระคลังและฉางเต็มบริบูรณ์ เป็นองค์อันหนึ่ง พลวา โข ปน โหติ จตุรงคิริยา เสนาย สมนนาคโต และมีกองพลประกอบด้วยเสนา ๔ เหล่า บังคับง่ายอยู่ใน ถ้อยคำ ตั้งใจทำตามอาณัติ เป็นองค์อันหนึ่ง ปริณายโก โข ปนสฺส โหติ ปณฺฑิโต อนึ่ง ปริณายกขุนพลของพระองค์เป็นบัณฑิตเฉลียวฉลาด มีปรีชาสามารถ จะดำริการทั้งอดีตอนาคต ปัจจุบัน นี้เป็นองค์อันหนึ่งธรรม ๔ ประการนี้ ย่อมอบรมพระราชอิสริยยศของขัตติยราชนั้นให้ เจริญแก่กล้า พระราชามหากษัตริย์ประกอบด้วยธรรม มียศเป็นที่ ๕ นี้แล้ว เสด็จอยู่ในทิศใด ๆ ก็ชื่อว่าเสด็จอยู่ในแว่นแคว้นของพระองค์เอง เพราะความเป็นเช่นนี้ย่อมมีสำหรับท่านผู้มีชัยชนะ เป็นอย่างวิเศษแล้ว สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้าได้พระราชโอรสเป็นที่วางพระราชหฤทัย ได้เช่นนี้ ควรได้ทรงรับความพลอยยินดีของชนทั้งปวง (๑) อง. ปญฺจก. ๒๒/๑๖๙.