ความเพียรในการทำบุญและการพัฒนาตนเอง : หน้า 229/390

สมเด็จพระญาณสังวรสมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสังฆปริณายก ๒๓๓ ให้มีปธานะ การตั้งความเพียร ๔ สถาน คือ เพียรระวังบาปอกุศลที่ยังไม่เกิดมิให้เกิดขึ้น เรียกว่า สังวรปธาน เพียรละบาปอกุศลที่เกิดขึ้นแล้ว เรียกว่า ปหานปธาน เพียรทำบุญกุศลที่ ยังไม่เกิดให้เกิดขึ้น เรียกว่า ภาวนาปธาน เพียรทำบุญกุศลที่เกิดขึ้นแล้วให้ตั้งอยู่และเจริญยิ่งขึ้น เรียกว่า อนุรักขนาปธาน ในการตั้งความเพียรดังกล่าว ให้มี ฉันทะ พอใจ วิริยะ เพียร พยายาม จิตตะ เอาใจใส่ไม่ทอดธุระ วิมังสา พิจารณาใคร่ครวญให้รู้จักผิดชอบ ควรละควรทำ เป็นต้น ทั้ง ๔ นี้เรียกว่า อิทธิบาท ธรรมที่ให้บรรลุถึงความสำเร็จตั้งต้นแต่สำเร็จปธานทั้ง ๔ เป็นเครื่องละโกสัชชะ ความนอนจม คือเกียจคร้าน ลักษณะอาการของความเพียรที่ตั้งขึ้นได้ ทรงตัวอยู่ได้ ก้าวหน้าไปได้ เรียกว่า กำหนดเป็น ๓ ธาตุ คือ อารัมภธาตุ เริ่มต้นทรงตัวขึ้น นิกกมธาตุ ทรงตัวนำเนินไป ปรักกมธาตุ ทรงตัวก้าวหน้าไป คือความเพียรตั้งขึ้นไป และ ดำเนินก้าวหน้าไป ไม่ล้มเลิกลงในเมื่อมีลักษณะการทรงตั้งทั้ง ประกอบอยู่จนกระทั่งบรรลุ ความสําเร็จ. ๓ บ วิริยะ เป็นบารมีข้อที่ ๕ ที่พระโพธิสัตว์ได้บำเพ็ญมาเป็นอันมาก ในทศแสดงมหา ชนกชาดกในทางเยี่ยมด้วยความเพียร มีเรื่องอยู่ว่า พระมหาชนก พระโอรสแห่งพระเจ้ากรุงมิถิ ลา ต้องพลัดถิ่นไปประทับในต่างประเทศตั้งแต่ทรงอยู่ในพระครรภ์ของมารดา มีจิตใจกล้าหาญ มีความเพียรแรงกล้า ได้ขึ้นเรือบรรทุกสิ้นค้าข้ามมหาสมุทรเพื่อไปสู่สุวรรณภูมิ เรือได้ถูกคลื่นลม ร้ายแรงอัปปางลงในท่ามกลางมหาสมุทร พระมหาชนกได้ว่ายน้ำมุ่งกรุงมิถิลาโดยไม่ย่อท้อจนถึง วันที่ ๗ เทพธิดารักษามหาสมุทรชื่อว่ามณีเมขลาได้ผ่านมาพบ จึงได้ตั้งปัญหาถามว่า เพียรว่าย น้ำไปเพื่อประโยชน์อะไร ผลสำเร็จคือความตา พระมหาชนกได้ตอบโดยความว่า ข้าพเจ้าได้ตรอง เห็นโลกวัตร ข้อวัตรปฏิบัติของโลก ตรงเห็นผลของความพยายามจึงพากเพียรอยู่กลางมหาสมุทร ทั้งที่ไม่เห็นฝั่ง เมื่อเพียรทำกิจของบุรุษ ก็ชื่อว่าไม่เป็นหนี้ญาติ ไม่เป็นหนี้เทวดา ไม่เป็นหนี้มารดา บิดา ไม่ต้องเดือนร้อนในภายหลัง คนในโลกนี้ประกอบการงานสำเร็จบ้าง ไม่สำเร็จบ้าง เห็นกัน อยู่ คนอื่นจมไปแล้วก็ตาม ข้าพเจ้าจะว่ายข้ามต่อไป ข้าพเจ้าได้เห็นท่านผู้เป็นเทวดาในที่ใกล้ ก็ จักเพียรพยายามต่อไปให้ถึงฝั่งสมุทร เทพธิดาได้ฟังถ้อยคำของพระมหาชนกอันแสดงถึงจิตใจที่ตั้ง มั่นในความเพียรพยายามของตนเองทำกี่บุรุษพึงทำ ไม่ท้อถอย เพียรไปให้ถึงฝั่งสมุทร เทวดาจึง ได้ช่วยนำพระมหาชนกไปส่งถึงมิถิลา เรื่องนี้จึงเห็นสารคติเป็นพิเศษได้ว่า พระมหาชนกมิได้หวัง พึ่งเทวดา แต่คิดพึ่งตนเองมาตั้งแต่ต้น เมื่อเห็นเรือจะอัปปาง ก็คิดเตรียมตนว่ายน้ำ แล้วก็เพียร วายน้ำ มุ่งให้ถึงฝั่งให้