บทความเกี่ยวกับพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 84/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๘๔ ก็จักเป็นเช่นเดียวกัน ถึงในปัจจุบันนี้เล่า ก็เป็นอยู่อย่างนี้ เมื่อหัตถกอุบาสกกลับแล้ว พระองค์ ตรัสสรรเสริญแก่ภิกษุทั้งหลายว่า หัตถกอุบาสกเป็นคนประหลาดอัศจรรย์ ให้เธอทั้งหลายจำไว้ เถิด. บุคคลผู้เข้าใจในอุบายสงเคราะห์ให้เหมาะแก่บุคคลและเวลา ย่อมเจริญด้วยบริวารยศ มี พวกพ้องมาก เป็นกำลังเครื่องตั้งมั่นแห่งตน และเป็นที่พึ่งของชนทั้งหลายอื่น สาขาปตฺตผลูเปโต มูลวา ผลสมฺปนฺโน ขนฺธิมาว มหาทโท ปติฏฐา โหติ ปกขน เหมือนต้นไม้ใหญ่ มีรากหยั่งลงมั่นในพสุธา ตั้งลำต้นแตกสาขาผลิใบเผล็ดผล ย่อมเป็นที่พึ่งของ ฝูงวิหคในอรัญ ต่างพากันเข้าอาศัย ใครต้องการร่มเงาก็เข้าจับ ใครต้องการผลก็บริโภทฉะนั้น ความเป็นผู้มีกัลยาณมิตร ย่อมเป็นนาถกรณธรรม คือคุณทำให้มีที่พึ่ง และเป็นที่พึ่งในโลก สันนิวาสอันคับคั่งเบียดเสียดกันอยู่ ด้วยประการฉะนี้ สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้า ทรงมีพระปรีชาในสังคหอุบาย สามารถยึดเหนี่ยว น้ำใจพระราชวงศานุวงศ์และเสวกามาตย์ไว้เป็นกำลังและทรงราชภาระลุมาโดยลำดับกาล มีพระ อภินิหารในราชกิจ อาจให้สำเร็จด้วยพระราชฤทธิ์เป็นมหัศจรรย์ ทรงผูกสัมพันธไมตรีด้วยพระ เจ้าแผ่นดินและประธานาธิบดีต่างประเทศ แม้ในส่วนพระองค์เผยพระเกียรติให้ปรากฏดำรงพระ เมื่อครั้งเสด็จพระพาสยุโรปและทรงรับความต้อนรับของท่านผู้ครอง ราชอาณาจักรให้สถาพร แผ่นดินนั้น ງ โดยฉันเป็นราชสัมพันธมิตรสนิทสนม เป็นผลของมิตรสมบัติต้องด้วยคาถา ประพันธ์อันพระโพธิสัตว์ครั้งเสวยพระชาติเป็นเตมิยกุมาร ตรัสแก่นายสุนันทสารภีว่า ย ย์ ชนบท ยาติ สพฺพตฺถ ปูชิโต โหติ ชนผู้ไม่ประทุษร้ายมิตร ไปสู่สชนบทใด ๆ ก็ดี บูชา คือว่าได้รับความต้อนรับในที่เหล่านั้นทุกตำบล อกุทโธ สมร์ เอติ ญาตินํ อุตฺตโม โหติ นิคเม ราชธานิโย โย มิตตานํ น ทุพภูติ (๑) สู่นิคมราชธานี ทั้งหลายก็ดี ย่อมเป็นผู้อันเขา สภาย ปฏินนฺทิโต โย มิตฺตานํ น ทุพภูติ ชนผู้ไม่ประทุษร้ายมิตร จะไปในประชุมชนก็มีผู้ยินดีต้อนรับ ไม่ต้องโกรธกลับมาเรือนตน (๑) ขุ. ชา. มหา, ๒๘/๑๕๔.