พระราชกรณียกิจของสมเด็จพระมหาสมณะเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 88/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ៨៨ รัฏฐาภิบาลโนบายนั้น คือพระราชกรณียะกิจที่ทรงจัดขึ้นด้วยพระเดชานุภาพ เป็นอุบาย บำรุงรัฐมณฑล, ในขวบหลัง ตั้งแต่ กันยายน ศก ๑๒๖ ถึง สิงหาคม ศก ๑๒๗ นี้ข้อที่ควรยกขึ้น พรรณนาคือในฝ่ายพุทธจักร ทรงปฏิสังขรณ์วัดราชาธิวาส อันปรักชำรุดมาโดยลำดับกาล และ วัดราชาธิวาสนั้น เป็นพระอารามที่สมเด็จพระบรมอัยกาธิราชพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้น ภาลัย และสมเด็จพระบรมชนกนาถ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จประทับอยู่ เมื่อเวลาทรงผนวช และเป็นที่แรกตั้งสำนักธรรมยุตติกสงฆ์, อันการปฏิสังขรณ์อารามนั้น ถ้า สำเร็จด้วยกุศลฉันท์อันแรงกล้า ก็สามารถจะยังผลให้เกิดแม้ในทิฏฐธรรม, บุรพเจตนาในขณะ ย่อมให้เกิดความเบิกบานจิตใจในเบื้องต้นสันนิษฐานเจตนาในขณะต้องการ ย่อมอำนวยผลให้ได้สำราญกายสบายจิต อปรเจตนาในขณะเห็นขณะคิดถึงสิ่งที่ทำสำเร็จแล้ว ย่อม ให้เกิดปรีดาปราโมทย์ เพราะได้ทำกิจที่ควรทำสำเร็จ เช่นพระอริยสาวกผู้เสร็จกิจแห่งพรหมจรรย์ ได้ความรู้สึกว่า กต์ กรณีย์ กิจที่ควรทำได้ทำเสร็จแล้ว ดังนี้ เจตนาใน ๓ กาลนี้บริบูรณ์พร้อม กันแล้ว ย่อมสำเร็จเป็นพลวกุศล เป็นปัจจัยแห่งชนมายุเกษมสำราญ และความเจริญด้วยการอื่น ๆ มีเกียรติคุณเป็นต้น พระราชกุศลส่วนปฏิสังขรณ์นั้นปรารภวัตถุที่เป็นเขตสมบัติ ย่อมจะเป็นไป เพื่อสุขสวัสดิ์มนูญผลตามวิบากสามารถ ปรารภ าริการ ในฝ่ายราชอาณาจักร ทรงตั้งบัญญัติลักษณะอาณาพระธรรมนูญศาลทหารบกทหารเรือง และกฎอัยการศึก พระธรรมนูญศลยุติธรรม และพระราชบัญญัติวิธีพิจารณาความเพ่งเป็นส่วน พระอัยการ, ทรงสร้างเรือพิฆาตชื่อเสือทะยานชล ๑ ลำและเรือตอปิโต ๓ ลำ ไว้สำหรับรักษา พระราชอาณาเขต, ทรงสร้างทางรถไฟสายตะวันออกถึงเมืองฉะเชิงเทรา ขยายสายเหนือถึงเมือง พิษณุโลก แล้วเสร็จได้เปิดให้ชนไปมา ฝ่ายการต่างประเทศทรงตั้งข้าหลวงให้จัดการปั้นแดนใน ระหว่างพระราชอาณาเขต กับประเทศในปกครองของฝรั่งเศส และได้จัดลุไปด้วยความปรองดอง กันทั้ง ๒ ฝ่าย พระราชกรณียกิจส่วนรัฏฐาภิบาลโนบาย ที่รับพระราชทานพรรณนามาพอเป็นนิทัสสนนัย จัดเป็นมงคลวิเสสที่ครบ ๓. สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงบำเพ็ญพระราชจรรยาส่วนนี้เสมอมาเป็นที่นิยม นับถือของมหาชนชาวประเทศต่างประเทศทั่วไป, ข้อนี้จึงเห็นได้ในศึกหลัง ครั้งเสด็จจากยุโรปถึง มหาชนสโมสรจัดการรับเสด็จเอิกเกริกอย่างใหญ่แม้นกันกับสมัยครั้งสมเด็จพระ พระมหานคร บรมศาสดา เสด็จประเวศกรุงกบิลพัสดุนคร ได้ทอด