พระราชปฏิสันถารของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า : หน้า 54/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๕๔ ให้มั่งคั่งด้วยประชาชนและโภคทรัพย์ นับว่าเป็นกำลังอันใหญ่ เป็นที่เกรงขามแห่งผู้ใฝ่ร้ายทั้ง ภายในภายนอกทั่วกัน สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงพระปรีชาในอันจะพระราชทานพระราช ปฏิสันถารแก่ประชุมชน ทุกเหล่า แม้แต่เพียงได้เข้าเฝ้าและรับพระราชดำรัสก็มีปีติชื่นบานีพระคุณ เป็นอัศจรรย์ ต้องกันกับอัจฉริยัพภูตธรรมของพระเจ้าจักรพรรดิราช ดังแสดงไว้ในมหาปรินิพพาน สูตร * มีใจความว่า ราชบริษัท ๔ เหล่า คือ กษัตริย์ พราหมณ์ คฤหบดี สมณะ เข้าไปเฝ้าพระเจ้า จักรพรรดิราชแม้แต่เพียงเท่านั้นก็ยินดี ถ้าพระองค์มีพระราชดำรัสด้วยก็ยิ่งชื่นบาน ต้องการจะให้ ตรัสต่อไปอีก ยังไม่ทันอิ่มใจ พระเจ้าจักรพรรดิก็ต้องทรงนิ่งไปเอง ยิ่งได้รับพระราชทานพระบรม ราชูปถัมภ์ ก็ยิ่งแช่มชื่นตั้งจิตจงรักภักดี, อนึ่ง ทรงบำเพ็ญสังคหวิธีทำนุบำรุงประชาชนให้อยู่เย็น เป็นสุข และป้องกันให้ปราศจากตามวิสัย ทำพระนครให้สมบูรณ์ด้วยสารพัดสินค้า ต้องด้วยคำชม เมืองท่าของโบราณว่า ปูฏเภทน์ เป็นที่แก้ห่อพัสดุ จัดเป็นองค์คุณของบ้านเมืองประการหนึ่งใน ครั้งนั้น พระเกียรติขจรไปในนานาประเทศ โดยพระคุณพิเศษกล่าวตามคำโบราณว่า โอปาน ตระกูลเป็นที่ต้องเสพ ดุจชลาลัยอันเป็นที่ลงดื่มของสัตว์ทุกจำพวก ฉะนั้น แขกเมืองผู้สูงศักดิ์ ตั้งแต่พระราชโอรสของพระเจ้าแผ่นดิน ผู้เป็นรัชทายาทตลอดลงมาถึงตลอดลงมาถึงเสวกามาตย์ ในประเทศ อันเป็นราชสัมพันธมิตร เมื่อมาสู่ทิศนี้ก็ยินดี รับพระราชปฏิสันถาร และมีความชื่น บาน กลับไป เพื่อพูนพระเกียรติให้ปรากฏในประเทศนั้น ๆ ต้องด้วยพจน์ประพันธ์ว่า ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ หิมวนฺโต ว ปพฺพโต (๒) สัปปุริสสาธุชน ย่อมปรากฏไปได้ในที่ไกล เหมือนเขาหิมพานต์ อสเตตฺถ น ทิสสนฺติ รตต์ ขิตตา ยถา สรา ฝ่ายอสัปบุรุษ ถึงอยู่ในที่ใกล้กก็ไม่มีใครเห็น เหมือนลูกศร ที่ยิงไปในราตรี พระคุณคือทรงพระ ปรีชาในพระราชปฏิสันถาร ชื่อว่า ปฏิสันถารกุศลตา ทุติยมงคลวิเสส. พระราชจริยารัฏฐาภิบาลโนบายนั้น คือราชกรณียกิจที่ทรงจัดขึ้นด้วยพระบรมเดชานุภาพ เพื่อเป็นหิตานุหิตประโยชน์แก่พระราชอาณาจักร กับทั้งประชาชนข้าขอบ- (๑) ที. มหา, ๑๐/๑๖๘ (๒) ขุ. ธ. ๒๕/๕๕.