เรื่องราวเกี่ยวกับสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : หน้า 95/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๙๕ แม้สมเด็จพระผู้มีพระภาคเจ้าเองก็ทรงอาศัยกัตตุกัมยตาฉันทะ อันเป็นผลแห่งพระ ทรงบำเพ็ญพุทธกิจประดิษฐาน จะกล้าเสด็จออกมหาภิเนษกรมณ์และ มหากรุณาจึงได้ตรัสรู้เป็น พระสัมมาสัมพุทธเจ้าและ พระพุทธศาสนาสำเร็จ ไม่เช่นนั้นไฉนเลยพระองค์ อดทนลำบากในเวลาบำเพ็ญทุกรกิริยา ก็จะคิดกลับหลังไม่บากบั่น เป็นอันตกอยู่ในอำนาจแห่ง มาร และเมื่อได้บรรลุพระโพธิญาณแล้ว ทรงพิจารณาเห็นธรรมที่พระองค์ได้ตรัสรู้นั้นเป็นคุณ สุขุม เกินไป ยากที่คนผู้ยินดีอาลัยจะรู้ตามเห็นตาม พระหฤทัยก็น้อมไปเพื่อความเป็นผู้ขวนขวาย น้อย ยังไม่ทรงพระพุทธดำริ เพื่อจะแสดงธรรม แต่หากกัตตุกัมยตาฉันทะอันกำลัง พระ กรุณาเข้าอุปภัมภ์เป็นไปกล้า จึงหาทรงทอดธุระไม่ หวนพิจารณาไปก็ทอดพระเนตรเห็นผู้มี ปัญญาสามารถจะรู้ตามก็ยังมี ฝ่ายคนนอกนี้แม้ยังมีอุปนิสัยไม่แก่กล้า ได้สดับธรรมเทศนาแล้วก็ ยังพอ จะได้บรรลุประโยชน์นั้น ๆ อันเป็นส่วนโลกีย์ไปก่อน เว้นไว้แต่คนผู้เป็นอภัพพสัตว์ จำพวกเดียวไม่ตั้งใจจะสดับพระธรรมเทศนาเลย จึงหาได้บรรลุประโยชน์อย่างหนึ่งอย่างใด เปรียบเหมือนดอกบัว บางเหล่าขึ้นพ้นน้ำแล้วคอยแสงอุทัยแห่งพระอาทิตย์แล้วก็จะบาน บางเหล่าอยู่ปริ่มน้ำบ้าง อยู่ในน้ำแต่น้ำเลี้ยงไว้บ้ ไว้บ้าง บางเหล่าเป็นภักษาของสัตว์ไปไม่งอกงาม ครั้นทรงพิจารณาเห็นอย่างนี้ แล้วจึงได้ทรงทำธรรมาธิษฐานและแสดงธรรมโปรดประชาชน มิได้เห็นแก่เหนื่อยยาก ประกาศพระศาสนาให้แพร่หลายสืบมา ทําความเกิดของพระองค์ ให้สำเร็จประโยชน์แก่สัตว์โลก ด้วยประการฉะนี้ ไม่ กัตตุกัมยาฉันทะนี้ ย่อมยังความประสงค์ให้สำเร็จ แม้จะเป็นกิจยากสักปานไร ข้อนี้จึง สาธกแม้ด้วยเรื่องในตติยสังคีติกถา ครั้งนั้นพระโมคคัลลีบุตร เกิดอยู่ในตระกูลพราหมณ์ มิจฉาทิฏฐิ พระสิคควะไปเพียรเกลี้ยกล่อมอยู่ถึง ๗ ปี กว่า จึงเอามาบวชในพระศาสนาได้ ใน ชั้นแรก ไปบิณฑบาตที่ประตูเรือนแต่ไม่ได้ภิกษา บ่อย ๆ เข้าก็ได้วาจานิมนต์รับข้างหน้า แล้วก็ ได้ภิกษาแล้ว คุ้นเข้าจนได้รับนิมนต์เข้าไปฉันในเรือน แล้วรู้จักวิสาสะกับโมคคัลลีบุตรมาณพ แสดงความรู้ของตนในไตรเพท ทำให้มาณพนับถือแล้วถามปัญหา ปรารภธรรมในพระพุทธศาสนา ให้มาณพติดและประสงค์จะรู้ จึงตามมาบวช ได้เล่าเรียนแตกฉานในพุทธวจนะ และบรรลุโล กุตตรธรรมเป็นพระอรหันต์เจ้าภายหลังได้เป็นอธิบาดีสงฆ์ในชมพูทวีปครั้งอโศกรัชสมัย ได้เป็น กำลังใหญ่ของพระเจ้าอโศกมหาราช ในอันจำกัดเสี้ยนพระพุทธศาสนา เมื่อครั้งเดียรถีย์ เข้ามา ปลอมตัวด้วยมุ่งลาภสักการะ แต่นั้นได้เป็นประธานแห่งภิกษุสงฆ์ผู้ประชุมทำสังคายนาพระธรรม วินัยเป็น