พระราชกรณียะของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ : หน้า 362/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ๓๖๗ ราชสมภารเจ้า พร้อมด้วยรัฐบาล ทรงตั้งอยู่ในความไม่ประมาทต่อเหตุการณ์ ทรงบำรุงการ ทหารบกสืบให้ไพศาล แลทรงบำรุงการทหารเรือทหารอากาศ ทรงตั้งกรมพลศึกษาขึ้น เพื่อนำ ฝ่ายพลเรือนให้รู้จักยุทธวิธี แลทรงจัดให้นักเรียนเป็นยุวชนเป็นลูกเสือ อบรมเด็กให้มีนิสัยเป็น นักรบ ด้วยพระราชประสงค์จะนำพลเมืองให้เป็นนักรบตามประเพณีเดิม นี้เป็นพระราชกรณียะ ส่วนรัฏฐาภิบาลโนบายประการหนึ่ง มหาชนสนใจรู้จักประเทศไทย กิตติศัพท์นี้ระบือไปถึงนานาประเทศ เป็นเหตุให้ไพรัช มีความเกรงใจแสดงความเคารพนับถือให้ปรากฏเกียรติยศแก่ กรุงไทยซึ่งตั้งอยู่ห่างไกลในบุรพทิศ เข้าในพระพุทธภาษิตว่า ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ หิมวนโตว ปพฺพโต อสนูเตนถ น ทิสฺสนฺติ รต ขิตตา ยถา สรา ។ อสัตบุรุษอยู่ในที่นี้ก็ไม่มีใครเห็น แปลว่า สัตบุรุษย่อมปรากฏได้ในที่ไกลดุจเขาหิมพานต์ เหมือนลูกศรที่ยิงไปในราตรี อนึ่งการสอดส่องทุกข์สุขของทวยราษฎร์เป็นรัฏฐาภิบาลโนบาย ประการหนึ่ง อันโบราณ กษัตริย์ ได้ทรงมา ลางเวลาเสด็จประทักษิณเลียบพระนครโดยพระราชอิสริยยศพิเศษ ลางคราว เสด็จโดยอัญญาตกเพศ ปลอมพระองค์มิให้ใครรู้จักได้ทรงทราบประพฤติเหตุ ตระหนักแน่นด้วย พระองค์สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าพร้อมด้วยรัฐบาลทรงสอดส่องสุขทุกข์ของประชาชนที่ อยู่ในขอบขัณฑสีมาเป็นอันได้ทรงทำพระราชกรณียะส่วนรัฏฐาภิบาลโนบายอีกประการหนึ่ง อนึ่ง กิริยาที่จัดการปกครองให้เป็นระเบียบไม่ลักลั่น เป็นกิจสำคัญอันจะพึงหวังในทาง รัฏฐาภิบาลโนบายประการหนึ่ง สมเด็จพระสรรเพชญทรงถือเอาเมืองอันจัดการปกครองเป็น ระเบียบดีแล้วเป็นอุปมา ตรัสสอนว่า นครูปม จิตฺตมิท เกตวา โยเธถ มาร์ ปญฺญาวุเธน พึงสังวรจิตนี้ให้มีเมืองเป็นเครื่องเปรียบแล้วรบมารด้วยอาวุธคือปัญญา สมเด็จบรมบพิตรพระราช สมภารเจ้า พร้อมด้วยรัฐบาล ทรงจัดการปกครองพระราชอาณาจักร ที่ทรงเห็นว่ายังก้าวก่ายให้ เข้าระเบียบสมควรแก่กระทรวงทบวงการเป็นอันได้ทรงทำพระราชกรณียะส่วนนี้อีกประการหนึ่ง