รัฏฐาภิบาลโนบายของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ : หน้า 282/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) นี้เป็นพระราชกรณียะส่วนรัฏฐาภิบาลโนบายประการหนึ่ง ២៨៧ กิตติศัพท์นี้ระบือไปถึงนานาประเทศ สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าได้ทรงรับยศทหารเป็นนายพลเอกของมหาประเทศหนึ่ง ซึ่ง แลยกย่องกรม แสดงความนับถือสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าว่าเป็นจอมของนักรบ ทหารบกของกรุงสยามเป็นพระเกียรติยศ ยังไม่เคยมีปรากฏแด่พระราชาอื่นในบุรพทิศ เข้าใน พุทธภาษิตว่า ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ อสนูเตนถ น ทิสฺสนฺติ หิมวนโตว ปพฺพโต รตต์ ขิตตา ยถา สรา ។ แปลว่า สัตบุรุษย่อมปรากฏได้ในที่ไกล ดุจเขาหิมพานต์ อสัตบุรุษอยู่ในที่นี้ก็ไม่มีใครเห็น เหมือนลูกศรที่ยิงไปในราตรี อนึ่ง การสอดส่องทุกข์ของราษฎร์ ก็เป็นรัฏฐาภิบาลโนบายประการหนึ่ง อันโบราณ กษัตริย์ได้ทรงบำเพ็ญมา บางเวลาเสด็จประทักษิณเลียบพระนครโดยพระราชอิสริยยศ ลางคราว ก็ปรากฏว่าเสด็จโดยอัญญาตกเพศปลอมพระองค์มิให้ใครรู้จักทรงทราบประพฤติเหตุแน่ตระหนัก ด้วยพระองค์สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า เสด็จพระราชดำเนินเลียบพระนคร ทรง สอดส่องความสุขทุกข์ร้อนของข้าขอบขันธสีมาเป็นอันได้ทรงทำพระราชกรณียะส่วน รัฏฐาภิบาลโนบายอีกประการหนึ่ง ทรงถือเอาเมืองอัน อนึ่ง กิริยาที่จัดการปกครองให้เป็นระเบียบไม่ลักลั่น เป็นกิจสำคัญอันจะพึงหวังในทาง รัฏฐาภิบาลโนบายประการหนึ่ง สมเด็จพระสรรเพชญผู้บรมศาสดาจารย์ จัดการปกครองเป็นระเบียบดีแล้ว เป็นอุปมาตรัสสอนด้วยนิพนธ์คาถาว่า นครูปม จิตฺตมิท เกตวา โยเธถ มาร์ ปญฺญาวุธน พึงสังวรจิตนี้ให้มีเมืองเป็นเครื่องเปรียบแล้ว รบมารด้วยอาวุธคือปัญญา สมเด็จบรมบพิตรพระ ราชสมภารเจ้า ทรงจัดการปกครองพระราชอาณาจักรที่ทรงเห็นว่ายังก้าวก่ายให้เข้าระเบียบ เป็นอันได้ทรงทำพระราชกรณียะ ส่วนนี้อีกประการหนึ่ง รัฏฐาภิบาลโนบายนี้ เป็นเหตเจริญทวีรุ่งเรืองมั่นคงแห่งพระราชอาณาจักร จัดเป็นมงคลอันยวดยิ่ง นับเป็นที่คำรบ ๓ สมควรแก่กระทรวงทบวงการ ธรรม ๓ ประการ คือ มัตตัญญุตา พาหุสัจจะ รัฏฐาภิบาลโนบาย เป็นคุณอันล้ำเลิศ ให้เกิดวุฒิสิริสวัสดิ์แก่ท่านผู้ปฏิบัติบำเพ็ญ จึงเป็นมงคลวิเศษแต่ละประการ มีนัยด้งรับ พระราชทานวิสัชนามา ด้วยประการฉะนี้