พระราชกรณียกิจและการปกครองของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า : หน้า 65/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๖๕ โกศลรัฐ แต่ครั้งยังเป็นพระราชกุมาร เจ้ามหาลิจฉวีกุมาร นครไพศาลี กับเจ้าพันธุลมัลลราช บุตรนครกุสินารา ต่างได้เสด็จไปเมืองตักกสิลา และทรงเรียนศิลปะในสำนักอาจารย์ทิสา ปาโมกข์ในสมัยเดียวกัน ได้เป็นสัมพันธมิตรคุ้นเคยสนิทสนมกันมา ดังนี้ ครั้งพระราชโอรสเสร็จ กิจศึกษาและเสด็จกลับถึงพระนครแล้ว โปรดเกล้า ฯ ให้มีตำแหน่งรับราชการ ทรงสร้างวัง พระราชทานและปลูกฝังตามนิยม เมื่อเป็นคราวที่สมควร ก็ทรงสถาปนาไว้ในพระราชอิสริยยศ ยิ่งขึ้นไป ทุกพระองค์ได้เป็นกำลังแห่งราชการประดับพระบรมเดชานุภาพ ในการปราบปฏิปักษ์ และพิทักษ์รักษารัฐมณฑล กับทั้งประชาราษฎรแม้นด้วยพระโอรสของพระเจ้าจักรพรรดิราชผู้เกิด สำหรับพระประดับพระบารมีธรรมมีคำสรรเสริญในจักรวัติสูตรว่า ปโรสหสฺส โข ปนสฺส ปุต ตา อเหส์ สุรา วีรงครูปา ปรเสนปมททนา พระราชโอรสของพระเจ้าจักรพรรดิราชนั้น มากกว่า ๑,๐๐๐ พระองค์ ล้วงทรงแกล้วกล้า มีพระรูปต้องด้วยลักษณะโยธาหาญ สามารถย่ำยี ปรปักษ์เสียได้ ดังนี้ พระคุรส่วนปุตตสังคหะเป็นที่ตั้งแห่งอิฏฐวิบุลผลในพระองค์กับทั้งอาณารัฐ จัดว่า เป้นมงคลอันพิเศษอีกประการหนึ่ง เป็นที่ ๒. พระราชจรรยารัฏฐาภิบาลโนบายข้อ ๓ นั้น คือราชกรณียกิจที่ทรงจัดขึ้นด้วยพระบรมเด ชานุภาพ เพื่อเป็นประโยชน์คุณแก่พระราชอาณาจักรกับทั้งประชาชนข้าขอบขัณฑสีมา, ในขวบ หลัง ตั้งแต่กันยายน ศก ๑๔ ถึง สิงหาคม ศก ๑๒๕ นี้ข้อที่ควรยกขึ้นพรรณนา ในฝ่ายพระราชอาณาจักรแผนกอารักขา ได้ทรงตั้งพระราชบัญญัติจัดการทหารขึ้นใหม่ เพื่อรักษาความสงบในรัชสีมา, ข้อนี้เป็นพระราชธุระของพระมหากษัตริย์เจ้ามา แต่ครั้งโบราณ สมัย ในเวลาที่ปันชนเป็น ๔ จำพวก คือ กษัตริย์ ๑ พราหมณ์ ๑ แพศย์ ๑ ศูทร ๑. กษัตริย์ นั้นเป้นจำพวกมีหน้าที่ป้องกันรักษาความสงบในจังหวัด จัดไว้ในจำพวกนี้ทั้งท่านผู้ปกครองและผู้ เป็นเชื้อสาย, พราหมณ์นั้นเป็นจำพวกขวนขวายในศาสนา ปฏิบัติสันทัดในไตรเพท มีความรู้เป็น ครูสอนกุลบุตรให้เรียนศิลปวิทยา และเป็นผู้อำนวยการบูชายัญพิธีต่าง ๆ . แพศย์นั้น เป็น จำพวกประกอบในทางค้าขาย เป็นผู้จัดทำพัสดุทั้งหลายขึ้นเพื่อบำรุงสุขของคนทั่วไป, พวกศูทร นั้น เป็นจำพวกไพร่ เป็นผู้ทำการงานของผู้อื่นด้วยกำลังอันมหาชนผู้ตั้งอยู่เป็นชุมชนในแดนดิน อันหนึ่ง ๆ ซึ่งเรียกโดยอุปจารโวหารว่า บ้านเมืองหรือประเทศ จำต้องปรารถนาในหน้าที่กันทำ เพื่อบำรุงรักษาชุมนุมนั้นให้มั่นคงแข็งแรง แม้ในจักรวัติสูตรก็แสดงว่า พระเจ้าจักรพรรดิราชมี จาตุรงคินีเสนาคือกองทัพ ๔ เหล่า