พระบรมโพธิสมภาคและบรมบพิตร : หน้า 300/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ๓๐๕ ชักโยงใจชาวต่างประเทศเข้ามาสู่พระบรมโพธิสมภาค ประกอบกสิกรรมแลพาณิชยกรรมทำพระ นครให้มั่นคงด้วยประชาชนแลโภคทรัพย์ นับว่าเป็นกำลังใหญ่ ย่อมเป็นที่เกรงขามของฝ่ายร้าย ทั้งภายในแลภายนอกทั่วกัน เป็นองค์คุณสำคัญของบ้างเมืองที่บริบูรณ์อุดม ต้องด้วยคำชมเมือง ท่าครั้งโบราณว่า ปุฏเภทน์ จังหวัดเป็นที่แก้ห่อพัสดุออก ดังนี้ พระราชจรรยาดังถวายวิสัชชนามานี้ จัดเข้าในปฏิรูปการี กระทำสมควรในญาติธรรม มิตรธรรม แลตัปปริยาปันนธรรม เป็น สมุมปาส์ บ่วงคล้องน้ำใจให้ประชาชนจงรักภักดี ทั้ง ในประเทศแลนอกประเทศ ย่อมอำนวยผลวิเศษ คือ พหุปปิยตา ความเป็นที่รักของคนมาก ประการหนึ่ง สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงพระเดชานุภาพลบล้นล่วงพ้นอำนาจแห่ง ประชาชนในประเทศก็จริงอยู่ ถึงดังนั้น ก็ยังทรงเป็นปฏิรูปการีในธรรมคือ สัมมาคารวะใน ทศพิธราชธรรม มิได้ทรงล่วงล้ำเกิน แลมิได้ผิดพระราชประเพณี เป็นคุณสมบัติบำรุงสยามรัฐ เมทนี้ให้เกษมนิราศภัย มีข้ออุปมาอุปไมยในจตุกกนิบาต อังคุตตรนิกายว่า คนนเจ ตรมานาน สพฺพา ตา อุช คนติ มีความว่า เมื่อโคทั้งหลายข้ามฟากอยู่ ถ้าโคผู้นำฝูกไปตรง โคทั้งฝูงนั้นก็ไปตรงตามกัน เอวเมว มนุสฺเสสุ โย เจ ธมฺม จรติ อุช คจฺฉติ ปุงฺคโว เนตเต อุชิ คเต สติ โย โหติ เสฏฐสมุมโต ปเคว อิตรา ปชา ในหมู่มนุษย์ก็อย่างเดียว ถ้าผู้ใดได้รบสมบัติให้เป็นใหญ่ ประพฤติธรรม หน้าที่ประชาชนนอกนี้ก็ จะประพฤติเป็นธรรมบ้าง สพฺพ์ รฏฐ์ สุข เสติ ถ้าพระราชาตั้งอยู่ในธรรม รัฐจังหวัดก็อยู่เป็นสุขสบาย ดังนี้ ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า ทรงตั้งอยู่ในธรรมแล้ว ทรงชักนำผู้อื่นให้ประพฤติ ธรรมตามสมควร จำเดิมแต่ผู้ใหญ่ในตระกูล แผ่ลงไปจนถึงเด็กให้บิดามารดาเอาใจใส่สั่งสอน บุตรในทางพระพุทธศาสนา จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้