พระราชจรรยาส่วนรัฏฐาภิบาล : หน้า 360/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ๓๖๕ แปลว่า ท่านผู้เป็นอิสระ ยังไม่ได้พิจารณาด้วยตนเอง ยังไม่เห็นความผิดของผู้อื่นมาก หรือน้อย ด้วยประการทั้งปวงแล้ว อย่าเพิ่งลงอาชญา ข้อหนึ่งตรัสไว้ในธรรมบทว่า น เตน โหติ ธมฺมฏฺโฐ เยนตถ์ สหสา นเย เป็นต้น ความว่า บุคคลไม่ชื่อว่า เป็นผู้ตั้งอยู่ในธรรม เพราะเหตุพิจารณาอรรถคดีโดยผลุนผลัน ฝ่ายว่าบัณฑิตผู้ใดไม่พิจารณาโดยอาการอันผลุนผลัน เลือกถือเอาแต่ข้อที่สำคัญเป็นสาระ เหมือนถือตราชูพิจารณาผู้อื่นโดยธรรมโดยเสมอ ปราชญ์ผู้นั้นเป็นผู้รักษาธรรม เรากล่าวว่าเป็น ผู้ตั้งอยู่ในธรรม อีกข้อหนึ่ง ตรัสหลักคือความไม่ลุอำนาจแห่งอคติไว้ในสิงคาโลวาทสูตรเป็นต้นว่า ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา นิหียติ ตสฺส ยโส โย ธมฺม อติวตฺตติ กาฬปกเขว จนทิมา ฯ ผู้ใดประพฤติล่วงธรรมเพราะรัก เพราะยัง เพราะกลัว เพราะหลง ยศของผู้นั้น ย่อมเสื่อม เหมือนพระจันทร์ในข้างแรม ฉนฺทา โทสา ภยา โมห โย ธมุม มาติวตฺตติ อาปูรติ ตสฺส ยโส สุกกปกเขว จนทิมา ។ ผู้ใดหาประพฤติล่วงธรรมเพราะรัก เพราะชัง เพราะกลัว เพราะหลงไม่ ยศของผู้นั้น ย่อมเต็ม เปี่ยมเหมือนพระจันทร์ในข้างขึ้น ในทางพิจารณาอธิกรณ์อันจะเกิดขึ้นในพระสงฆ์ พระองค์ก็ได้ตรัสวางวิธีพิจารณาไว้เป็น หลักสำหรับพระวินัยธรด้วยเหมือนกัน ทรงทำนุบำรุง สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้า พร้อมด้วยรัฐบาล มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์แลการเมือง ผู้มีหน้าที่ฝึกสอนแลสอบความรู้กฎหมายเป็นธรรมศาสตร บัณฑิตปริญญา ทรงตั้งกรรมการศาลฎีกาไว้พิพากษาอรรถคดีต่างพระองค์ ทรงอุดหนุนความ ยุติธรรมด้วยประการนั้น ๆ นี้จัดเป็นพระราชจรรยาส่วนรัฏฐาภิบาลโนบายประการหนึ่ง อนึ่ง ชนนิกายผู้ตั้งอยู่ต่างแคว้นอันติดต่อกันย่อมมีทางจะวิวาทแตกร้าวกันเพราะเหตุ อาณาเขตกันบ้าง เพราะเหตุสิทธิของพสกนิกรบ้าง เพราะเหตุแย่งค้าขายบ้าง เป็นอาทิ เช่นกับ ชนนิกรในแคว้นเดียวกัน เมื่อปรองดอง กันลงไม่ได้ ไม่มีใครละตัดสิน