ปฏิสันถารและความสำคัญในรัฐบาล : หน้า 53/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๕๓ แลปฏิสันถารนั้นแม้เป็นอุบายเครื่องยึดเหนี่ยวน้ำใจชนผู้ได้รับโดยเค้าเงื่อนก็จริงอยู่ แต่ถ้า บุคคลเป็นผู้ไม่ฉลาด ในวิธีทำ ซ้ำจะกลับให้โทษ ก็อาจเป็นได้, ดุจพวกศากยราชต้อนรับปราศรัย วิฑูฑภกุมารพระราชโอรส พระเจ้าปเสนทิโกศลราช ที่กุมารเข้าพระทัยไปว่าประมาทหมิ่น จนถือ เป็นสาเหตุเจ็บแค้น แต่พอได้ราชมบัติก็ยกพยุหแสนาไปปราบศากยชนบท ให้อยู่ใต้อำนาจ เป็น ดังนี้ ก็เพราะพวกศากยะไม่ฉลาดในวิธีทำปฏิสันถารการควรจะเป็นดีก็กลับให้โทษแก่ผู้ทำ, เหตุดั่ง นั้น จำต้องประสงค์ความฉลาดของบุคคลในกิจนั้นเป็นที่ตั้ง ผลจึงสำเร็จด้วยดีความเข้าใจวิธีทำ ปฏิสันถาร ชื่อว่า ปฏิสันถารกุศลตา แลปฏิสันถารอันบุคคลทำด้วยความฉลาด สบโอกาสยามที่ปรารถนา ย่อมสามารถอำนวย ผลอันงามแก่ผู้ทำ มีอย่างในคัมภีร์มหาวงศ์พงศาวดารสีหฬ. เมื่อครั้งเการะลังกาเกิดจลาจลด้วย กบฏภายใน พระเจ้าวัฏฏคามณีอภัยเสียเมืองอนุราธแก่พวกทมิฬ เสด็จหนีไปสำนักอยู่ในไพร จังหวัดเวสสคิรีวิหาร ได้ทรงปฏิสันถารคือการเอาใจใส่เลี้ยงดูของพระมหาติสสเถระเจ้าอาวาส ครั้น ตีเมืองอนุราธคืนได้แล้ว ทรงระลึกถึงอุปการของพระเถระ จึงทรงสถาปนาอภัยคีรีวิหารถวาย แม้ผู้มามีจิตคิดร้ายอยู่ก่อน บางคราวก็อาจผ่อนผันให้ระงับกลับเป็นดีได้ ดังพระอภัยเถราะ เจ้าอาสเจติยวิรีวิหาร ในการที่เกาะลังกากำลังเกิดจลาจล หมู่ชนผู้ตั้งซ่องสุมกันเป็นกองโจรพากัน ยกมาเพื่อจะปล้นวัด พระเถระให้จัดโภชนาหารเตรียมไว้พอพวกโจรมาถึงก็ให้เลี้ยงอิ่มหนำสำราญ พวกโจรได้รับปฏิสันถารเช่นนี้ก็เกิดไมตรีจิตจดการที่คิดว่าจะปล้นนั้นเสีย กลับช่วยป้องกันรักษาม ให้พวกอื่นมาเบียดเบียนได้, วัตถุนี้ แม้ท้องเรื่องเป็นอย่างไรอยู่ ก็พอสาธก ให้เห็นว่าปฏิสันถาร เป็นเครื่องระงับร้ายให้กลายเป็นดี เป็นเครื่องมือสำหรับผจญของหมู่มีกำลังน้อย แต่อยู่ใกล้ชิดหมู่มี กำลังกว่า ดุจพระมหาเถระตั้งสำนักอยู่ใกล้โจรหมู่ใหญ่ เข้าในคำว่า อสาธ์ สาธุนา ชิเน ผจญคน ชั่ว ด้วยความดีฉะนี้. ยิ่งอิสรชนผู้มีอำนาจมาเอื้อเฟื้อในปฏิสันถาร ผลก็จะไพศาลออกไป นำให้ประชุมชนนิยม นับถือและระบือเกียรติคุณทั่วทิศานุทิศ เมื่อชนทั้งปวงมีไมตรีจิตอยู่แล้ว ความเจริญก็ย่อมมีโดย ลำดับกัน, เหตุดังนั้น โบราณบัณฑิตจึงได้ยกสังคหวัตถุ ๔ ขึ้นแสดงโดยความเป็นราชธรรม เมื่อ พระเจ้าแผ่นดินทรงบำเพ็ญให้บริบูรณ์แล้ว ประชาชนข้าขอบขัณฑสีมาย่อมจะนิยมในพระบารมี เกียรติคุณข้อนี้ ย่อมจะชักคนนอกประเทศ ให้มาสู่พระเดชานุภาพ ช่วยกันประกอบกสิการและ พาณิชกรรม ทำพระราชอาณาเกษตร