พระราชกุศลและการสร้างพระพุทธปฏิมากร : หน้า 25/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ๒๕ และการสร้างพระพุทธปฏิมากรนั้น เป็นพระราชกุศลพิเศษ ที่สมเด็จพระมหากษัตริยาธิราชเจ้ได้ ทรงกระทำเป็นลำดับมา ดังมีตำนานเล่าว่า สมเด็จพระเจ้าศรีธรรมไตรปิฎก ผู้ดำรงเอกราชใน ประเทศลานนาไทยข้างฝ่ายเหนือ ตั้งพระนครที่เมืองเชียงแสน ได้แสด็จยกพยุกแสนยาลงมาสร้าง เมืองพิษณุโลก และทรงหล่อพระพุทธชินราช พระพุทธชินสีห์และพระศาสดามุนี เชิญประดิษฐาน ไว้ในพระวิหารหลวง ณ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุเมืองพิษณุโลกนั้น เป็นพระพุทธรูปสำคัญ ปรากฏพระนามมาในพระราชพงศาวดาร สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาคเจ้าทรงบำเพ็ยพระ ราชกุศลมีประการต่าง ๆ เสร็จด้วยกำลังพระราชศรัทธา นี้จัดว่าสัทธาสัมปทา นับเป็นมงคลวิ เสสที่ต้น. สามัตถิยะนั้นคือ ความเป็นผู้สามารถในกิจน้อยใหญ่ คุณข้อนี้มีในผู้ใด ก็ยังผู้นั้น ให้ ประกอบกิจนั้น ๆ ลุล่วงไปได้ไม่ขัดข้อง สำเร็จประโยชน์แก่ตนและผู้อื่น ดังพระอานนทเถรเจ้าได้ คิดทำตัวอย่างจีวรขึ้นถูกต้องตามพระบรมพุทธาธิบาย ได้ความสรรเสริญแต่สมเด็จพระบรม ศาสดาจารย์ มีนิทานเล่าไว้ในจีวรขันธกะคัมภีร์มหาวรรคพระวินัยว่า สมัยหนึ่ง สมเด็จพระผู้มีพระ ภาคเจ้าเสด็จจาริกโปรดเวไนยสัตว์ไปในตำบลทักขิณาคีรี ทอดพระเนตรเห็นนาในแคว้นมคธอันมี คันนากั้นเป็นอัน รับสั่งถามพระอานนท์ว่า จักสามารถจัดทำจีวรมีรูปเหมือนอย่างนี้ได้หรือไม่ พระเถรเจ้าทูลรับแล้วครั้นเสด็จถึงกรุงราชคฤห์แล้วท่าน จัดทำจีวรมีรูปเหมือนเช่นนั้นถวายสมเด็จ พระบรมศาสดาจารย์ให้ทอดพระเนตร พระองค์ทรงสรรเสริญพรเถรเจ้าว่าเป็นบัณฑิต มีปัญญา ใหญ่ รู้อรรถแห่งภาษิตที่พระองค์ตรัสแต่เพียงย่อ ๆ ได้โดยพิสดาร ได้ทำจีวรให้มีสัณฐานต้องตาม ลักษณะ มีเส้นผ้าน้อย ๆ เปรียบด้วยคันนาไปตามยาวเรียกว่า กุสิ ไปตามขวางเรียกว่า อัฑฒกุสิ มี กระทงเทียบด้วยอันนาใหญ่เรียกว่า มณฑล เล็กเรียกว่า อัฑฒมณฑล ได้ชื่อต่าง ๆ กันตามท่อนผ้า เป็นจีวรตัด เศร้าหมองด้วยศัสตรา เป็นสมณสารูป ไม่เป็นของต้องการของโจร แต่กาลนั้นมา พระองค์ได้อนุญาตไตรจีวร คือสังฆาฏิ อุตตราสงค์ อันตราวาสก เป็นผ้าตัดตามสัณฐานนั้นให้ภิกษุ สงฆ์ใช้กันมา ความสามารถนี้แต่เพียงเป็นไปในกิจไม่สำคัญ ยังประโยชน์ให้สำเร็จแก่ตนและผู้อื่น ได้ตามวิสัย ถ้ามีกว้างขวางออกไปในกิจใหญ่ ๆ ที่สำคัญ ประโยชน์อันใหญ่ก็ย่อมเกิดมียิ่งขึ้น ถ้า มุขมาตยาธิบดีมีสามารถ ก็อาจจะวิจารณ์ราชกิจให้ลุล่วงไปไม่อากูล เป็นกำลังของสมเด็จบรม ๆ กษัตริยาธิราชเจ้า แต่พระราชอิสริยยศพระบรมเดชานุภาพและเกียรติคุณไพศาล ดังปริณายก รัตนะและคฤหบดีรัตนะ (๑) มหาวคฺค. ๕/๒๐๒.