เหตุปัจจัยที่ศาสนาของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า : หน้า 27/390

(สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส) ២៧ เหตุปัจจัยที่ศาสนาของพระวิปัสสี ของพระสิขี และของพระเวสสภู สัมมาสัมพุทธเจ้า ๓ พระองค์ ไม่ตั้งอยู่ยืนนาน และเหตุปัจจัยที่ศาสนาของพระกกุสันธะ พระโกนาคมนาและพระกัสสปะ สัมมาสัมพุทธเจ้าอีก ๓ พระองค์ตั้งอยู่ยืนนาน สมเด็จพระบรมศาสดาจารย์ทรงแสดงว่า พระ สัมมาสัมพุทธเจ้า ๓ พระองค์ข้างต้นนั้น ไม่ได้ทรงขวนขววายเพื่อจะแสดงธรรมแก่สาวกโดย พิสดาร พุทธวจนะคำสอนก็มีน้อย สิกขาบทก็มิได้บัญญัติแก่สาวกปาติโมกข์ก็มิได้ทรงแสดง เมื่อ พระผู้มีพระภาคเจ้าเหล่านั้นกับสาวกผู้ตรัสรู้ตามอันตรธานไปแล้ว สาวกผู้บวชมีภายหลัง ต่างชื่อ ต่างโคตร ต่างชาติ ต่างตระกูล ได้ทำศาสนานั้นให้อันตรธานโดยพลัน เหมือนดอกไม้ต่างชนิด บุคคลกองไว้ไม่ได้ร้อยไว้ด้วยด้ายลมย่อมจะพัดให้กระจัดกระจายจากกัน เพราะไม่มีด้าย ควบคุมไว้ฉะนั้น ส่วนพระสัมมาสัมพุทธเจ้าอีก ๓ พระองค์ข้างหลัง ได้ทรงขวนขวายแสดงธรรม แก่สาวกโดยพิสดารพระพุทธวจนะที่ประทานเป็นคำสั่งสอนก็มีมาก สิกขาบทก็ทรงบัญญัติแก่สาวก กัน ปาติโมกข์ก็ทรงแสดง ครั้นพระผู้มีพระผู้มีภาคเจ้าเหล่านั้นกับสาวกผู้ตรัสรู้ตามอันตรธานไปแล้ว สาวกผู้บวชในภายหลังต่างชื่อ ต่างโคตร ต่างชาติ ต่างตระกูลนั้น ก็ยังสามารถรักษาพระศาสนา นั้นให้ตั้งอยู่สิ้นกาลนาน เหมือนดอกไม้ต่างชนิดกัน แต่บุคคลร้อยไว้ด้วยด้าย ลมย่อมไม่อาจพัด ให้กระจัดกระจายไปจากกัน เพราะมีด้ายควบคุมไว้ฉะนั้น นี่แลเป็นเหตุปัจจัยที่ศาสนาของพระ สัมมาสัมพุทธเจ้า พระองค์ข้างต้นไม่ตั้งอยู่นาน และเหตุปัจจัยที่ศาสนาของพระสัมมาสัมพุทธ เจ้า ๓ พระองค์ข้างหลังตั้งอยู่ยืนนาน, พระราชบัญญัติที่ทรงตั้งนั้น เป็นเครื่องรักษาคณะสงฆ์ให้ ตั้งอยู่ในระเบียบ เป็นอุบายจะให้พระพุทธศาสนาถาวร ด้วยประการฉะนี้ อีกประการหนึ่ง ได้ ทรงตั้งมรรคนายกให้เป็นผู้ดูแลทำนุบำรุงผลประโยชน์ของพระอารามทั้งหลายให้เจริญขึ้น อนุวัตร ตามพระราชดำริที่ได้ทรงขึ้นในศึกหลัง ศาสนูปถัมภกส่วนหนึ่ง นี้เป็นพระราชธุระเฉพาะพระองค์ในหน้าที่อัคร ฝ่ายพระราชอาณาจักร ทรงตั้งพระราชหฤทัยจะปกครองข้าขอบขัณฑสีมาให้อยู่เย็นเป็นสุข ทรงพระราชอุตสาหะเสด็จพระราชดำเนินหัวเมืองฝ่ายเหนือ เพื่อทรงตรวจราชการด้วยพระองค์ เอง แลเมื่อครั้งเกิดพวกโจรกบฏ, ทำจลาจลปล้นปัจจันตชนบทในจังหวัดมณฑลอีสานแลมณฑล พายัพ ได้ทรงระงับการณ์จลาจลนั้นให้สงบไม่ลุกลามต่อไปได้ ดังกล่าวแล้วในหนหลัง ยังราษฎร์ ให้หายความตกใจระส่ำระสาย ได้ขวนขวายประกอบการหาเลี้ยงชีพตามวิสัย ข้อนี้นับเข้าในธรรม การักขา อันเป็นพระราชธุระของ