พระราชกรณียกิจและธัมมาธิปไตยในพระราชอำนาจ : หน้า 321/390

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (เจริญ ญาณวรเถร) ความเห็นของคนมากเข้าช่วยกลั่นกรองสอบสวน ៧២៦ แต่ลางทีอาจเรรวนพลั้งพลาดได้ทั้งมาก ๆ เพราะหากเห็นผิดหมดร่วมกันเหตุนั้น จึงสู้ธัมมาธิปไตย ความมีธรรมเป็นใหญ่ไม่ได้ เพราะมี ธรรมเป็นหลัก ไม่อักอ่วนป่วนปั่น ไปตามความคิดความเห็นของเอกชนแลคนหมู่มาก สมเด็จ พระผู้มีพระภาคจึงทรงสรรเสริญธัมมาธิปไตยว่า เป็นยอดเยี่ยมยิ่งกว่า อธิปไตย ข้างต้นทั้งสอง ประโยชน์ของอธิปไตยทั้ง ๓ จึงหย่อนยิ่งแคบกว้างกว่ากันโดยลำดับ ด้วยประการฉะนี้ สมเด็จฯ ทรงปกครองประชานิกรกับรัฐมณฑล ก็ทรงมุ่งผลความเจริญรุ่งเรืองแก่ประเทศ เป็นใหญ่ ถ้าเอกชนได้สุขประโยชน์ แต่เป็นทุกข์โทษแก่บ้านเมืองหรือสกุลวงศ์ ก็ไม่ทรงอำนวย หรือบ้านเมือง แต่ เหตุเครื่องเสื่อมเสียแก่ ประเทศชาติ ก็ไม่ทรงปรารถนาที่จะทำนุบำรุงเกื้อกูลอุปถัมภ์ทรงมุ่งส่วนที่เป็นธรรมแลประโยชน์ อุดหนุน หรือลางอย่างเป็นคุณแก่สกุลวงศ์ แก่ประเทศชาติเป็นปรานจึงไม่ต้องทรงวิปฏิสารป่วนปั่น หวั่นไหวไปตามความสรรเริญแลครหา ของประชาชนทั่วไปซึ่งมีจิตใจอัธยาศัยต่าง ๆ กัน ทรงดำรงพระสติมั่น มุ่งแต่สิ่งที่เป็นสุขประโยชน์ ไม่ให้เกิดทุกข์โทษความเสื่อมเสีย แก่ประเทศชาติ หมู่คณะ สกุลวงศ์ แลเอกชน มีพระราชกมล เต็มเปี่ยมด้วยพระกรุณา ไม่มีวิปฏิสารเดือดร้อนพระราชหฤทัยเป็นพลวปัจจัยให้ได้ทรงปกครอง ทำนุบำรุงพระบรมวงศานุวงศ์ อาณาประชารษฎร์สมณพราหมณาจารย์ ให้ได้ความร่มเย็นเป็นสุข ทุกทิพาราตรี พระคุณข้อนี้ เป็นมงคลวิเศษที่คำรบ ๒. พระคุณสมบัติ คืออุบายโกศล แลสติปัฏฐานทั้งสองข้อนี้ เป็นรัฐประศาสนวิธีอุดมคุณ ซึ่ง เป็นเหตุสนับสนุนอันสำคัญ เกื้อกูลแก่รัฏฐาภิบาลโนบาย ซึ่งต้องทรงผ่อนผันยักย้ายให้สมควรแก่ บุคคล เทศะ แลกาละ ดังจะรับพระราชทานถวายวิสัชนา ต่อไปในข้ออวสาน พระราชจรรยารัฏฐาภิบาลโนบาย ข้อ ๓ นั้น คือ พระราชกรณียกิจที่สมเด็จ ฯ เจ้าทรงจัด ขึ้นด้วยพระบรมเดชานุภาพ เพื่อเป็นประโยชน์คุณแก่พระราชอาณาจักรแลพระพุทธจกร กับทั้ง ประชาชนข้าขอบขันธสีมา จะยกขึ้นพรรณนาโดยเอกเทศพอเป็นนิทัศนนัย (รัฏฐาภิบาลโนบาย ถวายซ้ำ พ.ศ. ๒๔๖๕) พระราชจรรยาส่วนอัตตสมบัติแลปรหิตปฏิบัติ อันเป็นที่ตั้งแห่งพระศุภสิริสวัสดิ์อุดมมงคล อันพิเศษ มีเอกเทศดังรับพระราชทานพรรณนามา ด้วยประการฉะนี้